Άρθρο του Κώστα Τριχιά για τις Αναιρέσεις #31

Η υπόθεση της εξόρυξης χρυσού  στη Χαλκιδική  από την πλευρά της καναδικής Eldorado Gold, αποτέλεσε οξύτατο ζήτημα κοινωνικής και πολιτικής αντιπαράθεσης όλο το προηγούμενο διάστημα.  Το ερώτημα που τίθεται απέναντι σε όσους αντιδρούν στην εν λόγω «επένδυση» είναι το εξής: Μήπως κάθεστε πάνω σε μια φλέβα πλούτου και δεν θέλετε να την αξιοποιήσετε; Μήπως αποτελεί δικιά σας ιδεολογική εμμονή, να ανακαλύπτετε συνεχώς την ασυδοσία του κεφαλαίου;

Εξ ορισμού η μεταλλευτική δραστηριότητα, είναι μια διαδικασία η οποία έχει σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο στους ανθρώπους (στους μεταλλεργάτες αλλά και στους περίοικους) όπως και στη φύση. Επομένως πάντα το ερώτημα από την σκοπιά των κοινωνικών αναγκών, ήταν το κατα πόσο τα οφέλη για το κοινωνικό σύνολο, ήταν περισσότερα από τα προκαλούμενα κόστη,  και αυτή την πλευρά επιχειρεί και το παρόν άρθρο να διερευνήσει.

Το ευρύτερο πλαίσιο της εξόρυξης.

Έχει μια σημασία καταρχάς να σκιαγραφήσουμε το γενικό πλάνο, εντός του οποίου διεξάγεται και η εξόρυξη στις Σκουριές. Στη σημερινή εποχή εξελίσσεται ένας νέος «πυρετός για την γη», με μια παγκόσμια τάση επενδύσεων κερδοσκοπικών κεφαλαίων στη γη και ειδικά στην αναζήτηση εδαφών με σπάνια αλλά και κοινά ορυκτά, διαδικασία η οποία από πολλούς μελετητές ορίζεται ως «συσσώρευση δια της υφαρπαγής» [1].  Ενώ παλαιότερα ως σίγουρες θεωρούνταν οι επενδύσεις στη βιομηχανία, σήμερα κεφάλαια κάθε είδους αναζητούν καταφύγιο στη σταθερότητα του χρυσού, αλλά και στην αναζήτηση μονοπωλιακής γαιοπροσόδου, δηλαδή του υπερκέρδους, που προέρχεται λόγω ιδιαιτερότητας της θέσης και του πλούσιου υπεδάφους της περιοχής [2].

Πολυεθνικές εταιρείες σε συνεργασία με ντόπια κεφάλαια, διεκδικούν το υπέδαφος κυρίως για μέταλλα, φυσικό αέριο, καθώς και για τις λεγόμενες σπάνιες γαίες, δηλαδή για ειδικά μέταλλα (π.χ. ευρώπιο, δυσπρόσιο, έρβιο) απαραίτητα στην βιομηχανία υψηλής τεχνολογίας. Ειδική θέση σε αυτή την ιστορία έχουν οι εταιρείες χρυσού παγκοσμίως, η δυναμική των οποίων βασίζεται στην τεράστια αύξηση στην τιμή του χρυσού όπου σχετική έρευνα επισημαίνει ότι η περίοδος 2003-2012 ήταν η μεγαλύτερη περίοδος μεταπολεμικά με συνεχή αύξηση της τιμής του χρυσού [].

Αυτή η διαδικασία είναι ιδαίτερα επικερδής για τον κόσμο των εταιρειών και των χρηματιστηρίων, όμως στον κόσμο των τοπικών κοινωνιών, που έχουν «την τύχη» να βρίσκονται σε «ευλογημένους τόπους» το περιβαλλοντικό και κοινωνικό κόστος είναι  δυσβάσταχτο. Παρά τις διαφορές των περιπτώσεων, τα αποτελέσματα είναι κοινά: βίαιη αποστέρηση πόρων και αποκλεισμός από την πρόσβαση και χρήση της δημόσιας γης και των υλικών (νερά, δάση, βιοποικιλότητα κτλ) και φαντασιακών στοιχείων (συμβολισμός, απόλαυση ενός τοπίου κτλ)  που συνδέονται με αυτή.

Παράλληλα, τα φαραωνικών διαστάσεων εξορυκτικά έργα αποτελούν ένα πεδίο οξύτατης κοινωνικής και πολιτικής διαπάλης, με ιδιαίτερα βίαιες συγκρούσεις, και σκληρή καταστολή με δεκάδες ή εκατοντάδες θύματα. [2] Η συσσώρευση του κεφαλαίου, άλλωστε ποτέ δεν ήταν μια ειρηνική υπόθεση, γράφτηκε στην ιστορία του κόσμου όπως λέει χαρακτηριστικά ο Μαρξ, «με αίμα και φωτιά». Αυτή η παγκόσμια τάση, εκφράζεται (αν και σε μικρότερη κλίμακα) και στην υπό εξέταση περίπτωση των μεταλλείων στις Σκουριές Χαλκιδικής.

Μη αντιστρέψιμες περιβαλλοντικές καταστροφές της εξόρυξης στις Σκουριές

Είναι αλήθεια ότι η περιοχή έχει μακρόχρονη ιστορία ως μεταλλευτική ζώνη. Παρόλα αυτά, ο βαθμός και οι μέθοδοι εκμετάλλευσης, που εφαρμοζόταν σε παλαιότερες χρονικές περιόδους, διαφέρουν πάρα πολύ από αυτές που σχεδιάζεται να εφαρμοστούν, όπου η επιφανειακή εξόρυξη του πετρώματος προγραμματίζεται να ανέλθει σε 24.000 τόνους ημερησίως, και θα επιτυγχάνεται με μεγάλη επιφανειακή εξόρυξη, γιγιαντιαίες αποστραγγίσεις και ανατινάξεις[4].

Η πρώτη επισήμανση έχει να κάνει με την κλίμακα της εξόρυξης. Η ποσότητα που εξορυσσόταν στο παρελθόν κατά τη διάρκεια ενός χρόνου τώρα σχεδιάζεται να εξορύσσεται σε ένα 24ωρο [5]. Σε παλαιότερες περιόδους τα προς εκμετάλλευση μέταλλα βρίσκονταν σε υψηλές αναλογίες, ενώ σήμερα το τελικό προϊόν θα είναι μόλις το 1,97 % του πετρώματος και το υπόλοιπο (= 98,03 %) του πετρώματος θα είναι τα απόβλητα εμπλουτισμού [4]. Με άλλα λόγια ένα μεγάλο μέρος του βουνού απλά θα μετατραπεί σε απόβλητο και θα μεταφερθεί σε κοντινή απόσταση σε λίμνες απόθεσης, όπου θα παραμείνει τοξικό για πάντα.

Προφανής επίπτωση είναι η αποψίλωση του δάσους σε μια έκταση μεγαλύτερη των 2.500 στρεμμάτων, μετατρέποντας ένα δάσος σπάνιας βιοποικιλότητας, σε πραγματικό σεληνιακό τοπίο. Η αποψίλωση γίνεται με ολοκληρωτική εκρίζωση των δένδρων ώστε να μην υπάρχει περίπτωση να βλαστήσουν εκ νέου οι ρίζες. Παράλληλα, η λειτουργία του µεταλλείου προϋποθέτει συνεχή άντληση νερού, από προοδευτικά μεγαλύτερα βάθη, ώστε η απόληψη του πετρώματος να γίνεται εν ξηρώ. Άμεσο αποτέλεσμα θα είναι η αποστράγγιση του βουνού, με αδυναμία ύδρευσης και άρδευσης, και η υποβάθμιση και καταστροφή του δάσους πολύ πέραν της περιοχής που ήδη αποψιλώθηκε. Επομένως κατά τη διάρκεια των βροχοπτώσεων, στην επιφάνεια του γυμνού πλέον εδάφους, το νερό θα απορρέει επιφανειακά, και θα προκαλούνται έντονες πλημμύρες και διαβρώσεις.

Το έργο απαιτεί την κατασκευή δύο χωμάτινων φραγμάτων ύψους 131 και 143 μέτρων αντίστοιχα ώστε να δημιουργηθούν λίμνες απόθεσης για τα απόβλητα της επεξεργασίας εμπλουτισμού (44 εκατομμύρια κυβικά μέτρα). Η τύχη αυτών των φραγμάτων και του τοξικού περιεχομένου τους, είναι αρκετά επίφοβη, σε μια ιδιαίτερα σεισμογόνο περιοχή, μιας και η εμπειρία από αντίστοιχα παραδείγματα του εξωτερικού είναι ιδιαίτερα ανησυχητική[6].

Καθ’ όλη τη διάρκεια της επιφανειακής εξόρυξης (11 έτη), θα παράγονται χιλιάδες τόνοι σκόνης πετρώματος. Τα τεμαχίδια αυτής της σκόνης περιέχουν, όπως και το πέτρωμα, βαρέα μέταλλα, τρεμολίτη και χαλαζία, κάτι που επιτείνει τη ρύπανση του εδάφους και το καθιστά ακατάλληλο για χλωρίδα, ενώ η μόλυνση του νερού και η χρησιμοποίηση του ως πόσιμου, οδηγεί σε συσσώρευση βαρέων μετάλλων στον οργανισμό, με πολύ δυσμενείς επιπτώσεις. Οι τεράστιες αυτές ποσότητες σκόνης, θα μετακινούνται με τον άνεμο (ή το νερό της βροχής) και θα αποθέτονται ως ξηρή απόθεση στην επιφάνεια του εδάφους, στα επιφανειακά νερά, και στο υπέργειο τμήμα των φυτών, σε αρκετά μεγάλες αποστάσεις από τις Σκουριές, όπως δείχνει άλλωστε η σκόνη από τη Σαχάρα που καλύπτει απόσταση περίπου 1000 χιλιομέτρων έως την Ελλάδα.

Η πιο σημαντική διάσταση όμως έχει να κάνει με την διαδικασία διαχωρισμού του ορυκτού από το συμπύκνωμα. Η λύση που προκρίνεται από την εταιρεία είναι αυτή της ακαριαίας τήξης (flash melting). Ουσιαστικά είναι η επικρατέστερη διαδικασία παγκοσμίως, με μία όμως προϋπόθεση: Το μείγμα εδάφους που οδηγείται προς επεξεργασία οφείλει να είναι “καθαρό” ή μέσα σε συγκεκριμένα όρια. Συγκεκριμένα, δεν πρέπει το μείγμα να ξεπερνά σε περιεκτικότητα το 0,2% σε αρσενικό με υποβολή προστίμων όταν υπερβαίνει το ποσοστό αυτό μέχρι το όριο του 0,5%, καθώς η διαδικασία θεωρείται ιδιαίτερα επικίνδυνη. Τα επίπεδα αρσενικού στο έδαφος της περιοχής είναι 11% και η μεγάλη “ψαλίδα” είναι ενδεικτική του κινδύνου που εγκυμονείται. Μέχρι σήμερα, δεν υπάρχει ούτε ένα μεταλλουργείο στον κόσμο που να επεξεργάζεται στην πράξη (μόνο πειραματικά) συμπυκνώματα με τόσο μεγάλη περιεκτικότητα, λόγω της επικινδυνότητας αλλά και της τεχνικής δυσκολίας. Από τις 100 και πλέον μεταλλουργίες ανά τον κόσμο, αυτές που επεξεργάζονται συμπυκνώματα με περιεκτικότητα σε αρσενικό άνω του ορίου των 0,5%, είναι μετρημένες στα δάχτυλα[7].

Η οικονομική λεηλασία της «επένδυσης»

Η εταιρεία Ελληνικός Χρυσός ιδρύθηκε το Δεκέμβριο του 2003 με μικρό μετοχικό κεφάλαιο από τον ΑΚΤΩΡ (συμφερόντων οικογένειας Μπόμπολα). Λίγο αργότερα το ελληνικό Δημόσιο επαναγοράζει από τον προηγούμενο επενδυτή την χρεοκοπημένη TVX Ελλάς, και σχεδόν ταυτόχρονα την πουλάει στην Ελληνικός Χρυσός (μαζί με τα σχετικά μεταλλευτικά δικαιώματα, εκτάσεις γης και υποδομές) στην τιμή των 11 εκατομμυρίων ευρώ. Πλέον το 95% της Ελληνικός Χρυσός ανήκει στην Eldorado Gold.

Σε όλες τις αντίστοιχες περιπτώσεις διεθνώς, το κράτος έπαιξε κομβικό ρόλο δημιουργώντας όλες τις ευνοϊκές συνθήκες (φθηνή κρατική γη, νομοθετικές ρυθμίσεις κ.α. ) για εύκολο και γρήγορο πλουτισμό των εταιρειών. Στην Ελληνική περίπτωση «υπερέβαλε εαυτόν» καθώς αρνήθηκε να πληρωθεί το πρόστιμο 15 εκατομμυρίων ευρώ, που επέβαλε η Κομισιόν στην εταιρεία, όταν έκρινε ότι η πώληση των ορυχείων έγινε «χωρίς να διοργανωθεί ανοιχτός, διαφανής και άνευ όρων διαγωνισμός και σε μία τιμή που φαίνεται πως είναι κάτω από την τιμή της αγοράς», και μάλιστα έκανε προσφυγή για να ακυρωθεί.

Βασικό σημείο της σύμβασης είναι η κατασκευή μεταλλουργείου προκειμένου να πραγματοποιείται στην Ελλάδα η διαδικασία διαχωρισμού του ορυκτού από το συμπύκνωμα και να φορολογείται η εταιρεία για την εξαγωγή χρυσού, χαλκού, μολύβδου και των άλλων ορυκτών. Σήμερα όμως, που η δυνατότητα δεν υπάρχει, η εταιρεία προχωρά σε εξαγωγή του συμπυκνώματος σε τρίτες χώρες. Κατά την εξαγωγή του συμπυκνώματος αυτού, η εταιρεία φορολογείται με σχεδόν μηδενικά ποσά αφού εξάγει… χώμα που παρουσιάζεται ως «πρώτη ύλη για την παραγωγή διοξειδίου του θείου και θεϊκού οξέως» αποκρύπτοντας την περιεκτικότητα του σε πολύτιμα μέταλλα.

Η φοροαπαλλαγή όμως δεν σταματάει εδώ, καθώς σύμφωνα με την έκθεση της ΜΚΟ SOMO η εταιρεία φοροδιαφεύγει χρησιμοποιώντας 12 Ολλανδικές θυγατρικές εταιρείες – θυρίδες (mailbox companies), και από εκεί τα έσοδα διοχετεύονται σε φορολογικούς παραδείσους ώστε αυτό το εισόδημα να μην φορολογηθεί ούτε στην Ελλάδα ούτε στον Καναδά, όπου η μητρική Eldorado Gold έχει την έδρα της. Η SOMO υπολόγισε ότι για το διάστημα 2009-2013, οι απώλειες εσόδων εταιρικού φόρου εισοδήματος για την Ελλάδα φτάνουν τα 1,7 εκατομμύρια ευρώ, ενώ οι απώλειες εσόδων φόρου παρακράτησης για τη χώρα ανέρχονται στα 700.000 ευρώ.[8]

Άλλο βασικό επιχείρημα υπέρ της επένδυσης είναι οι θέσεις εργασίες που δημιουργούνται, όπου τα νούμερα διαφέρουν, και έχουν φτάσει μέχρι και τις 5.000. Όμως στην ίδια την μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων της εταιρείας, αναφέρονται 1.300 άτομα από τον 9ο χρόνο λειτουργίας των μεταλλείων και μετά [4], ενώ σε αυτό τον αριθμό πρέπει να συμπεριληφθούν οι θέσεις  εργασίας όσων ήδη δουλεύουν στις υφιστάμενες μεταλλευτικές δραστηριότητες, και για τις οποίες κανείς δεν ζητάει να καταργηθούν. Είναι εμφανές επομένως, πως η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας από την σχεδιαζόμενη υπερεπέκταση της εξόρυξης, είναι αρκετά περιορισμένη, και γίνεται ακόμα μικρότερη συνυπολογίζοντας πόσες θέσεις εργασίες θα χαθούν οριστικά στη Γεωργία, στην Κτηνοτροφία, στην Υλοτομία, στη Μελισσοκομία, στην Αλιεία και στον Τουρισμό, λόγω της προκαλλούμενης περιβαλλοντικής καταστροφής.

Αντί επιλόγου

Πιστεύουμε ότι στον πυρήνα της αυτή η μάχη εκφράζει μια ανειρήνευτη αντίθεση ανάμεσα στην επιδίωξη του κεφαλαίου να αποσπάσει, με όρους καταστροφής και επιβολής, πλούτο και υπεραξία από τη μία, και από την άλλη, του δικαιώματος των εργαζομένων και των κατοίκων να ορίσουν διαφορετικά τη ζωή τους, την υγεία τους το περιβάλλον και την εργασία τους. Και για αυτό η απάντηση του κινήματος πρέπει  να έχει στις σημαίες του τα στρατηγικά συμφέροντα των εργαζομένων. Αλλιώς είναι αδύναμη η απάντηση εάν είναι μόνο «οικολογίζουσα» και «πρασινωπή», και παραδίδει την υπέρασπιση της εργατικής υπόθεσης στον Άδωνη με εργοταξιακό κράνος…

Έτσι εμείς υποστηρίζουμε ότι υπάρχει άλλος δρόμος που εγγυάται άλλο παρόν και άλλο μέλλον για τους εργαζόμενους. Με τον χρυσό να εξορύσσεται με μέτρο και με σεβασμό στο περιβάλλον για να χρησιμοποιηθεί για τις κοινωνικές ανάγκες (χρησιμοποιείται στην Ιατρική και αλλού) και όχι για τον φετιχισμό της σημερινής του χρήσης (το 35% του παραγόμενου χρυσού παγκόσμια χρησιμοποιείται ως επένδυση ασφαλείας-θησαυρισμό, και το υπόλοιπο κατα βάση για παραγωγή κοσμημάτων). Με άλλες προτεραιότητες, στοχεύσεις και σχεδιασμό για την παραγωγή, διαφορετική σχέση με το «άλλο σώμα του ανθρώπου» τη φύση, άλλη ζωή εν τέλει.

Παραπομπές:

[1] Χάρβεϊ, Ν. (2006), «Ο νέος ιμπεριαλισμός», μτφ. Ε. Αστερίου, Αθήνα, Καστανιώτης.

[2] Χατζημιχάλης, Κ. (2014), «Κρίση χρέους και υφαρπαγή γης», εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα

[3]https://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/research_papers/2013_RP01_hlp_mdn.pdf

[4] Τα τεχνικά στοιχεία αντλήθηκαν από την Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του έργου, διαθεσιμη στο: http://soshalkidiki.gr

[5] Παναγιωτόπουλος Κ., (2017), «Μύθοι και πραγματικότητα για τα μεταλλεία στη Β.Α.Χαλκιδική», διαθέσιμο στο : http://www.capital.gr

[6]Βελεγράκης, Γ. (2013),  «Χρυσή «ανάπτυξη»: Αγώνας για γη και ελευθερία», διαθέσιμο στο:  http://naturefriends-gr.blogspot.gr

[7]Αγγελάκης, Ν. (2015), «Στο El Dorado της άγριας Χαλκιδικής», διαθέσιμο στο http://agonaskritis.gr

[8] Barnets, Ν. & Τσιραμπίδης, Ν. &  Λεοντόπουλος Ν. (2014), «Το ριφιφί της Eldorado Gold: Από την Ελλάδα στα Μπαρμπέιντος μέσω Ολλανδίας», διαθέσιμο στο: https://www.thepressproject.gr