Των Γιάννη Σαλάπα & Δημήτρη Μυρίλλου
Συχνά ακούμε για το ελεύθερο λογισμικό και το πόσο ‘’επαναστατικό’’ είναι, με ό,τι ερμηνεία μπορεί να έχει αυτό, αναλόγως και από ποιόν εκφέρεται η εκάστοτε άποψη. Στο παρόν άρθρο θα εξετάσουμε αν πράγματι το ‘’ελεύθερο λογισμικό’’ είναι ‘’επαναστατικό’’ ή αν πρόκειται απλά για μια επανάσταση στην παραγωγή, αν μπορεί να λειτουργεί απελευθερωτικά και αν ναι, με ποια όρια.
Ας δούμε όμως, πρώτα από όλα, τι ακριβώς είναι το ελεύθερο λογισμικό. Λίγο πολύ, όλοι το ξέρουμε βιωματικά καθώς θα έχουμε χρησιμοποιήσει τον Firefox, Linux ή Open Office. Δεν θα πρέπει όμως να μπερδευτούμε και να θεωρήσουμε ελεύθερο λογισμικό τα ‘’σπασμένα’’ Windows που μας πέρασε ο ξάδερφος όταν ήμασταν γυμνάσιο. Άλλωστε πρόκειται για κάτι παραπάνω από δωρεάν προγράμματα, σε αντίθεση με την γενική πεποίθηση. Όπως ορίζεται στον ορισμό του Ελεύθερου Λογισμικού -από το Ίδρυμα Ελευθέρου Λογισμικού (Free Software Foundation), πρόκειται για «λογισμικό που μπορεί να χρησιμοποιηθεί, αντιγραφεί, μελετηθεί, τροποποιηθεί και αναδιανεμηθεί χωρίς περιορισμό».[1]
Ξεκινώντας, θα επιχειρήσουμε μια αναδρομή στην ιστορία του λογισμικού, για να αναδείξουμε την διαφοροποίηση του ελευθέρου από το ιδιόκτητο. Από το 1950 έως και τα 70’s ήταν κοινή πρακτική για τους χρήστες να έχουν τις ελευθερίες του λογισμικού που συνδέονται με το ελεύθερο λογισμικό. Με πολύ πιο περιορισμένο κοινό, το λογισμικό μοιράζονταν από κοινού από τους χρήστες, τους developers αλλά και τους κατασκευαστές του υλικού και από κοινού ουσιαστικά προχωρούσε η ανάπτυξή του. Καθώς όμως το αγοραστικό κοινό αυξάνονταν, από τις αρχές των 70’s δηλαδή, η κατάσταση άρχισε να αλλάζει. Εταιρείες λογισμικού άρχισαν να βγάζουν λογισμικό που ανταγωνίζονταν το δωρεάν ελεύθερο ενσωματωμένο λογισμικό του hardware. Kόμβο αποτέλεσε (και νομικά) στην εξέλιξη του λογισμικού η υπόθεση ‘’Ηνωμένες Πολιτείες κατά IBM’’ όπου το ενσωματωμένο λογισμικό θεωρήθηκε πλέον επιζήμιο για τον ανταγωνισμό.[2]
Στην συνέχεια αξιοποιήθηκαν και οι τεχνικοί τρόποι με τους οποίους οι εταιρείες software περιόρισαν την ελευθερία στη χρήση, μελέτη, τροποποίηση και διανομή του λογισμικού, όπως π.χ. η διανομή μόνο δυαδικών αντίγραφων προγραμμάτων. Η ταφόπλακα στην ελεύθερη ανάπτυξη λογισμικού φάνηκε να πέφτει το 1980 με την επέκταση του Νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας στα προγράμματα υπολογιστών.
Φάνηκε λοιπόν πως πέφτει η ταφόπλακα αλλά η βιομηχανία λογισμικού, υπολόγιζε χωρίς τον ξενοδόχο, δηλαδή τους ίδιους της τους εργαζόμενους. Κάπου εδώ εμφανίζεται ο πατέρας του ελεύθερου λογισμικού όπως το ξέρουμε, ο Ρίτσαρντ Στόλμμαν, προγραμματιστής και μέλος της κοινότητας στο Εργαστήριο Τεχνητής Νοημοσύνης στο ΜΙΤ. To 1983 ανακοινώνει το GNU project, το 1984 ξεκινά την ανάπτυξη του λογισμικού και το 1985 ιδρύεται το Ίδρυμα Ελεύθερου Λογισμικού (FSF). Κόντρα στα “copyright” εισήγαγε την έννοια του “copyleft” και τον ορισμό που παραθέσαμε αρχικά για το ελεύθερο λογισμικό, σχεδιασμένη ειδικά για να διασφαλίσει την ελευθερία του λογισμικού για όλους. Το 1986 εκδόθηκε ο πρώτος επίσημος ορισμός του επίσημου λογισμικού και άδεια “copyleft”. Όριζε 4 ελευθερίες:
- Ελευθερία 0: Ελευθερία χρήσης του προγράμματος για οποιονδήποτε σκοπό.
- Ελευθερία 1: Ελευθερία μελέτης και τροποποίησης του προγράμματος.
- Ελευθερία 2: Ελευθερία αντιγραφής του προγράμματος.
- Ελευθερία 3: Ελευθερία βελτίωσης του προγράμματος και επανέκδοσης του, προς το συμφέρον της κοινότητας των χρηστών.
Με αυτά ως βάση γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στα επόμενα χρόνια με αποκορύφωμα την έκδοση του Linux kernel το 1991.
Αυτό που πολύ εύκολα μπορούμε να συμπεράνουμε μέχρι τώρα είναι πως το ελεύθερο λογισμικό ως ένα σημείο έδωσε μια σοβαρή μάχη κόντρα στις μεγάλες εταιρείες και τη λογική του copyright. Ταυτόχρονα έδωσε την δυνατότητα και στον εργαζόμενο developer, IT κλπ. αλλά και στο χρήστη να έχουν καθολική θεώρηση στο προϊόν και τον κώδικά του (source code) και άρα να μπορούν να συμμετέχουν στην ανάπτυξη του προϊόντος εξ’ ολοκλήρου και όχι με τρόπο κατακερματισμένο. Μια ιδεολογία αναπτύχθηκε πάνω σε αυτά τα γεγονότα, το free software movement. Αν και οι βάσεις είχαν τεθεί από τις κοινότητες των χάκερ στα 70’s, επίσημα ιδρύθηκε το 1983 με το GNU project.
Η φιλοσοφία του free software movement (FSM) παροτρύνει τους χρήστες στην μεταξύ τους συνεργασία. Στην πραγματικότητα προσπαθεί να αποτρέψει την εξάπλωση των κλειστών προγραμμάτων και λογισμικών, που το μόνο επιπλέον που μπορούσε να προσφέρει ήταν περιορισμούς και σαν τελικό στόχο θέτει την απελευθέρωση όλων των χρηστών στον κυβερνοχώρο. Ο Στόλμμαν στο μανιφέστο του GNU σημειώνει ότι αυτή η προσπάθεια θα προάγει και κάθε άλλο παρά θα εμποδίζει την εξέλιξη της τεχνολογίας, αφού «σημαίνει ότι θα αποφευχθεί πολύ σπάταλη αλληλοεπικάλυψη των προσπαθειών προγραμματισμού του συστήματος. Αυτή η προσπάθεια μπορεί να προχωρήσει στην πρόοδο της τεχνολογίας».[3]
Μέχρι τώρα το free software movement μας θυμίζει λιγότερο ένα κοινωνικό κίνημα όπως ισχυρίζεται ότι είναι και περισσότερο ένα κάλεσμα για παραγωγική ανασυγκρότηση με fair trade σχέση παραγωγού και χρήστη. Αυτό αλλάζει λίγο με το Ομότιμο Μανιφέστο, το πόνημα του οικονομολόγου Βασίλη Κωστάκη, που κέρδισε αρκετή προσοχή στην Ελλάδα, ειδικά στην αρχή της κρίσης. Το Ομότιμο Μανιφέστο ισχυρίζεται ότι η αλλαγή συμβαίνει τώρα. «Μια πανδαισία ομότιμης δημιουργίας αναδεικνύει νέους τρόπους παραγωγής, ιδιοκτησίας και διακυβέρνησης». Η οπτική του ξεπερνά καθαρά την παραγωγή προϊόντος (software) και οραματίζεται μια κοινωνία της πληροφορίας και την παραγωγή της πολιτικής στα πρότυπα ενός ανοιχτού κώδικα που όλο διαμορφώνεται. «Τίποτα δεν είναι ιερό…Ο πολιορκητικός κριός του πλήθους, είναι τα Κοινά της Πληροφορίας». Το πρόβλημα και εδώ είναι πως ο συγγραφέας θεωρεί ότι η άνοδος των παραγωγικών δυνάμεων μόνο θετικά μπορεί να επιδράσει στην απελευθέρωσή τους- απελευθέρωση που μάλιστα δεν απαιτεί κάποια σύγκρουση παρά μόνο με τις παλιές ιδέες.
Τα όρια που παρουσιάζει το free software movement είναι ανάλογα και του ελεύθερου λογισμικού. Εταιρείες με κερδοσκοπικό χαρακτήρα το παράγουν και άρα προκύπτει φυσικά το ερώτημα κατά πόσο μπορεί να αναδιανεμηθεί ελεύθερα: γενικά είναι διαθέσιμο με ελάχιστη ή μηδενική χρέωση. Επιχειρηματικά όμως βασίζεται συνήθως σε add value υπηρεσίες όπως οι εφαρμογές, η υποστήριξη, η κατάρτιση, η προσαρμογή, η ολοκλήρωση ή η πιστοποίηση.
Ανάλογα με τον τύπο της άδειας, το ελεύθερο λογισμικό μπορεί να ενσωματωθεί και σε εμπορικά προϊόντα. Πολλές φορές η ανάπτυξη εμπορικού ελεύθερου λογισμικού χρηματοδοτείται από μεγάλες επιχειρήσεις ή και κρατικά κονδύλια. Το έργο SELinux του Οργανισμού Εθνικής Ασφάλειας (της γνωστής NSA των Ηνωμένων Πολιτειών) είναι ένα παράδειγμα έργου ελεύθερου λογισμικού χρηματοδοτούμενου από ομοσπονδιακούς φορείς. Ακόμη και η United Space Alliance, η οποία διαχειρίζεται τα συστήματα ηλεκτρονικών υπολογιστών του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού (ISS) χρησιμοποιεί Linux πλέον.[4]
Το ελεύθερο λογισμικό συνεπώς, δεν είναι δωρεάν και σίγουρα δεν είναι μη επιχειρηματικό. Για αυτό άλλωστε και προκρίνεται τα τελευταία χρόνια ο όρος Libre software και όχι free. Από την άλλη ο Έρικ Ρειμοντ, αμερικάνος προγραμματιστής υποστηρίζει ότι ο όρος ‘’ελεύθερο λογισμικό’’ είναι πολύ διφορούμενος και εκνευριστικός για την επιχειρηματική κοινότητα αν σκεφτούμε και την απώλεια εσόδων που έχει προκαλέσει στην βιομηχανία λογισμικού. Προτείνει με την σειρά του τον όρο λογισμικό ανοιχτού κώδικα (open source software) ως μια business-friendly επιλογή.
Και από ότι φαίνεται, πετυχαίνει. Το ελεύθερο λογισμικό αναγνωρίζεται σιγά σιγά και αξιοποιείται από μεγάλες εταιρείες όπως η IBM, η Red Hat και η Sun Microsystems[5][6]. Πολλές εταιρείες των οποίων η βασική επιχειρηματική δραστηριότητα δεν ανήκει στον τομέα της πληροφορικής επιλέγουν ελεύθερο λογισμικό για την σελίδα τους, κυρίως, αλλά και για το στήσιμο του server τους, λόγω της μικρότερης αρχικής επένδυσης κεφαλαίου και της δυνατότητας ελεύθερης προσαρμογής στις εκάστοτε ανάγκες που προκύπτουν στον κάθε τομέα.
Το παραγωγικό μοντέλο του ελευθέρου λογισμικού γίνεται όλο και πιο δημοφιλές στον επιχειρηματικό κόσμο, σε ένα όμως χαρακτηριστικό του κυρίαρχα: στο κομμάτι του ανοιχτού κώδικα. Εμπορικά προγράμματα βγαίνουν πλέον και με τμήμα έστω του κώδικα τους ανοιχτό στο κοινό και έχουν πολύ καλούς λόγους για να το κάνουν. Το κόστος που θα επωμίζονταν μια επιχείρηση για την έρευνα και ανάπτυξη, πέφτει σημαντικά, αφού μεγάλο μέρος της γίνεται και τεστάρεται από το ίδιο το αγοραστικό κοινό.
Συνοψίζοντας θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε τα ερωτήματα που θέσαμε εξ αρχής. Το ελεύθερο λογισμικό είναι ένα διαφορετικό παραγωγικό μοντέλο που στράφηκε αρχικά κόντρα στο δόγμα “γνώση και κέρδη για λίγους” και έφτασε να προτείνει μια κοινωνική αλλαγή στα πρότυπα αυτή της μεταστροφής. Το αν είναι επιτυχημένο οικονομικά φαίνεται από τα ίδια τα γεγονότα. Πλέον ακόμη και το hardware μπορεί να γίνει free όπως επιδιώκει το φιλόδοξο Open Cores project. Το μοντέλο όμως αυτό και η φιλοσοφία του, αγγίζει τα όρια του, όταν εξεταστεί από ταξική σκοπιά, ακόμη και αν ακούσουμε τις πιο ριζοσπαστικές φωνές που το υπερασπίζονται. Από την μια φάνηκαν ξεκάθαρα οι δυνατότητες της νέας εποχής, όπου η πιο μορφωμένη εργατική τάξη, μπορεί να παράγει σύμφωνα με τις ανάγκες της. Δεν φτάνει όμως το να κοντράρει τα προηγούμενα παραγωγικά μοντέλα αν δεν συγκρουστεί και με την οικονομική τάξη που τα έχει επιβάλλει. Αλλιώς ό,τι και αν παράγουμε, με όσο ελεύθερο τρόπο και αν το κάνουμε πάντα θα μας το απαλλοτριώνουν. Αν τώρα σκεφτούμε ότι όλα αυτά τα ρεύματα ξεπήδησαν την εποχή όπου και θεωρητικοί της αριστεράς κραύγαζαν για το τέλος της ιστορίας, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί αυτή η κίνηση συνοδεύτηκε και από μια ιδεολογία, που δεν βλέπει το όλον αλλά το μερικό, δεν βλέπει την σχέση εργοδότη- εργαζόμενου -η ήττα άλλωστε είναι δεδομένη- αλλά την σχέση παραγωγού- χρήστη.
Και τώρα; Μετά από 8 χρόνια κρίσης, το τέλος της ιστορίας δεν πουλάει. Ναι μεν το τοίχος παραμένει πεσμένο, η ΕΣΣΔ νοσταλγική μνήμη αλλά δεν τέλειωσε τίποτα, ούτε το 89 ούτε τώρα. Τις νέες δυνατότητες που θα ανοίξουν στην εποχή μας, από το λογισμικό μέχρι και το 3D printing, δεν θα τις μοιραστούμε με κανένα αφεντικό. Με αυτές μπορούμε αντίθετα να ξεκινήσουμε να γράφουμε την αρχή της ιστορίας.
[2] Fisher, Franklin M.; McKie, James W.; Mancke, Richard B. (1983). ΙBM and the U.S. Data Processing Industry: An Economic History. Praeger.
[3] https://www.gnu.org/gnu/manifesto.html
[4] Gunter, Joel (May 10, 2013). “International Space Station to boldly go with Linux over Windows”. The Telegraph
[5] Hamid, Farrah (2006-05-24). “IBM invests in Brazil Linux Tech Center”. LWN.net.
[6] “Sun begins releasing Java under the GPL”. Free Software Foundation. November 15, 2006. Retrieved 2007-09-23.
