Γράφουν οι Ρόζυ Μονάκη και Ιωάννα Θώμου στο Περιοδικό «Αναιρέσεις» | Τεύχος 39

Οι πόλεμοι δικοί τους, οι νεκροί δικοί μας…

Οι φωνές στους δρόμους δεν υπάρχουν πια, τα παιδιά δεν παίζουν στις πλατείες, οι άντρες πολεμούν κάπου στην ξενιτιά και οι μανάδες κλαίνε πάνω από το κενοτάφιο. Κανένας πόλεμος δεν μπόρεσε να ξεφύγει από το μάτι του καλλιτέχνη, κανένας πόλεμος δεν κρύφτηκε από τις πονεμένες ψυχές, από τα αμέτρητα δάκρυα λύπης και οργής. Οι πόλεμοι δεν ενέπνευσαν –όπως προσπαθεί ο αστικός πολιτισμός να μας διδάξει- τους/τις καλλιτέχνες/ιδες να δημιουργήσουν «μοναδικά αριστουργήματα»! Οι καλλιτέχνες /ιδες  μέσα από το βίωμα τη φρίκης του πολέμου, καταγράφουν με τρόπο ποιητικό το βαθύ τραύμα της ανθρωπότητας , που δεν είναι άλλο από τη μανία της εξουσίας και την ύβρη που αυτή διαπράττει. Η ύβρις δεν προκύπτει από κάποια μεταφυσική ανάλυση της πραγματικότητας, αλλά από τη βαθιά και αμετάκλητη προσβολή της ανθρώπινης υπόστασης. Αυτή η ανείπωτη προσβολή είναι που γίνεται κραυγή αγωνίας, αντίστασης, τρέλας αλλά και εξέγερσης μέσα από την τέχνη και τα υλικά της.

Η τέχνη με τον δικό της τρόπο αποτυπώνει το σημείο μηδέν της ανθρώπινης ύπαρξης, το σημείο εκείνο που ο άνθρωπος απο-ανθρωποιείται και η ανθρώπινη ζωή απονοηματοδοτείται. Είναι αυτές οι ιστορικές στιγμές που το συμβάν του πολέμου, αποτελεί τον μόνο τρόπο επιβίωσής του κεφαλαίου, οι στιγμές  που η στυγνή εκμεταλλευτική και βάρβαρη πολιτική που το ίδιο ακολουθεί, αιματοκυλά τους λαούς. Ο πόλεμος αυτός συμπυκνώνει την αθλιότητα μιας ολόκληρης τάξης πραγμάτων, την αδηφάγο ανάγκη για κέρδη, τον θολό εθνικισμό, τη διάσπαση της τάξης, τον εκμηδενισμό και εκχυδαϊσμό της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτοί οι επεκτατικοί πόλεμοι,  οδηγούν στην έκφραση με κάθε τρόπο της βαθιάς αναγκαιότητας του τέλους της προϊστορίας (αναφορά στον Μαρξ)!  Κανένα δημιούργημα του λεγόμενου αντιπολεμικού κινήματος δεν ήρθε για να εξυμνήσει όσα έφερε ο πόλεμος, μονάχα θέλησε να βροντοφωνάξει μέσα από τον καμβά ένα «ως εδώ», να αποτυπώσει με χρώματα την κτηνωδία που συντελείται, να ενεργοποιήσει τον δέκτη προς μια χειραφετητική κατεύθυνση.

Το παρόν άρθρο κάνει μια πολύ μικρή αναφορά σε καλλιτεχνικά δημιουργήματα που αποτυπώνουν τα παραπάνω. Τα παραδείγματα είναι ενδεικτικά και επιλέχθηκαν με βάση τις προσωπικές προτιμήσεις των συγγραφέων.

Εικαστικά

Οι συνεχής ύπαρξη πολέμων τον 20ο αιώνα άφησαν πίσω τους –μαζί με τους νεκρούς-εκατομμύρια αντιπολεμικά έργα σε κάθε γωνιά του πλανήτη.

• Η δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα θα ξεκινήσει με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έναν πόλεμο που θα εισάγει νέα μοντέλα πολέμου, όπως τη χρήση χημικών, τα χαρακώματα, τα όπλα «νέας γενιάς». Ο Γερμανός Ότο Ντιξ, δέκα χρόνια μετά την συμμετοχή του με τον γερμανικό στρατό στον Α’ ΠΠ, το 1924, θα ζωγραφίσει τον πίνακα Shock Troops Advance under Gas from The War (Sturmtruppe geht unter Gas vor Der Krieg). Την ίδια περίοδο, η Βρετανία και η Γερμανία έκαναν εκδηλώσεις μνήμης για τον ηρωισμό των στρατιωτών. Στην προσπάθεια του να αφυπνίσει τον λαό και να του θυμίσει πως πραγματικά ήταν ο ηρωισμός κατά τη διάρκεια του πολέμου, χρησιμοποίησε για έμπνευση μόνο τις αναμνήσεις του, τα χαρακώματα, τους νεκρούς, τις αντιασφυξιογόνες μάσκες, τους τάφους, τα κρανία. Έτσι, συμμετέχοντας και αυτός στο εξπρεσιονιστικό γερμανικό κίνημα, με βαθιά πίστη στον αντιπολεμικό αγώνα, δημοσίευσε πολλές αντίστοιχες γκραβούρες στα γερμανικά αντιπολεμικά περιοδικά. Δυστυχώς, όμως, το αντιπολεμικό κίνημα δεν μπόρεσε να ανατρέψει όσα εκτυλίχθηκαν τα επόμενα χρόνια και τα έργα του έγιναν γνωστά μετά τη λήξη του Β’ ΠΠ.

• Το 1937 ο Πάμπλο Πικάσο θα ζωγραφίσει την Guernica εμπνευσμένος από την πολύνεκρη αεροπορική επιχείρηση Γερμανών και Ιταλών εθελοντών αεροπόρων, που συνεργαζόταν με τους εθνικιστές τους στρατηγού Φράνκο κατά τον ισπανικό εμφύλιο. Η ναζιστική Γερμανία μαζί με τη συμμετοχή του Μουσολίνι βοήθησαν τον δικτάτορα Φράνκο να περιορίσει την εξάπλωση του κομμουνισμού, χτυπώντας τη βασκική πόλη Guernica στις 26 Αυγούστου του 1937, αφήνοντας πίσω 1654 νεκρούς και 889 τραυματίες, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία. Την εποχή του βομβαρδισμού της Guernica, ο μεγάλος Ισπανός ζωγράφος Πάμπλο Πικάσο ετοίμαζε ένα πίνακα, παραγγελία της Δημοκρατικής Κυβέρνησης της Μαδρίτης, που θα κοσμούσε το Ισπανικό Περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση των Παρισίων. Μόλις πληροφορήθηκε τη μεγάλη σφαγή, ονόμασε τον πίνακα Guernica, θέλοντας να εκφράσει την απέχθειά του προς τους στρατιωτικούς «που βύθισαν την Ισπανία στον ωκεανό του πόνου και του θανάτου». Το έργο του Πικάσο είναι μία τεράστια ελαιογραφία (3,49 x 7,77 μ.), που περιγράφει την απανθρωπιά, τη βιαιότητα και την απόγνωση του πολέμου. Δείχνει ένα σκηνικό θανάτου, με διαμελισμένα ζώα και ανθρώπους, γυναίκες να κλαίνε, κρατώντας νεκρά μωρά και κατεστραμμένα κτίρια και είναι το πλέον αναγνωρισμένο έργο τέχνης. Ο πίνακας εκτέθηκε για πολλά χρόνια στη Νέα Υόρκη και γύρισε στην Ισπανία –κατά παραγγελία του ίδιου του ζωγράφου- μόνο όταν έπεσε η δικτατορία του Φράνκο.

• Στην Ελλάδα της ίδιας περίπου περιόδου, ο εμφύλιος πόλεμος θα μετρήσει και αυτός αδικοχαμένες ψυχές στην προσπάθεια της μάχης για αλλαγή, για ειρήνη, για έναν κόσμο ισότητας και όχι εκμετάλλευσης. Ο Νίκος Εγγονόπουλος με το έργο του Εμφύλιος Πόλεμος το 1948 θα αφήσει το πικρό του σχόλιο για τον νεοελληνικό εμφύλιο πόλεμο, που ξεκίνησε με το ναζιστικό κράνος –κάτω δεξιά στον πίνακα- και συνεχίστηκε με τις δύο αδερφές να σκοτώνονται. Η αλληλοσυμπλήρωση των δύο μορφών, οι κόκκινες και μπλε κάλτσες είναι σημεία που ο καλλιτέχνης σκόπιμα δημιούργησε, στην προσπάθειά του να δείξει δύο ανθρώπους που ανήκουν στην ίδια πλευρά της ιστορίας, με το ίδιο ταξικό κίνητρο, αλλά σε διαφορετικά στρατόπεδα.

• Παραμένοντας στην Ελλάδα αλλά κατά τη διάρκεια της εθνικής αντίστασης και της κατοχής, η Βάσω Κατράκη χαράζει τον πόνο των ανθρώπων της Κατοχής στο έργα της. Μέσα από τα χαρακτικά αποτυπώνει εικόνες από την Αθήνα της Κατοχής, σκιές που σέρνονται από την πείνα και τις κακουχίες. Ενδεικτικά παραθέτουμε το έργο της “Σκηνή από την κατοχή”.

Θέατρο

• Η αρχαία τραγωδία αποτελεί μία τομή στην ιστορία της τέχνης. Μια στιγμή που η ποίηση κατάφερε με τον πιο καθολικό τρόπο να συνομιλήσει με τα άδυτα της ανθρώπινης ύπαρξης, να παράγει πολιτικό λόγο, να φέρει επί σκηνής το Άλλο, να αποκαλύψει το τραγικό στοιχείο πέρα από τις μετέπειτα ηθικολογίες περί κακού και καλού. Με έναν τέτοια αποκαλυπτικό τρόπο ο Αισχύλος γράφει του Πέρσες, το 472 π.Χ, 8 χρόνια μετά τη μάχη της Σαλαμίνας και απογυμνώνει την τρέλα του πολέμου, την καταστροφική ύβρη που προκαλεί η ανθρώπινη αλαζονεία, την καθολική καταστροφή μιας εξουσίας που θρηνεί το τέλος της. Το μεγαλειώδες του έργου αυτού έγκειται όχι σε ένα γενικό αντιπολεμικό χαρακτήρα αλλά στην οξεία κριτική ματιά στα βαθύτερα αίτια και συνέπειες της διεξαγωγής ενός κατακτητικού και ιμπεριαλιστικού πολέμου.  

• Ο Μπέρτολτ Μπρέχτ γράφει το 1939,  ένα βαθιά πολιτικό και κριτικό έργο για την αποκτήνωση που προκαλεί ο πόλεμος με τίτλο Η Mάνα Κουράγιο και τα παιδιά της. Μέσα από την ιστορία της εμπόρου Άννας Φέρλινγκ ο συγγραφέας συνθέτει ένα έργο που αποκαλύπτει τη διάβρωση του ανθρώπινου είδους, τα μιαρά αίτια αλλά και το τραυματικό αδιέξοδο που προκαλεί ο πόλεμος. Πρόκειται για ένα έργο που διεισδύει στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης και καταδεικνύει με τον πιο σκληρό και συνάμα ποιητικό τρόπο τη μετατροπή της Μάνας Κουράγιο σε τέρας, για να επιβιώσει στην εποχή των τεράτων.

Κινηματογράφος

Ολοκληρώνοντας θα αναφέρουμε μια ταινία που αδιαμφισβήτητα αποτελεί μια ωδή στην τρέλα του πολέμου. Το 1979 βγαίνει στις κινηματογραφικές αίθουσες η ταινία του Φράνσις Φορντ Κόπολα Αποκάλυψη τώρα, μία ταινία που καταγράφει σκηνή την σκηνή τον παροξυσμό, τη φρίκη, τη διάβρωση σε κάθε επίπεδου, τη μεταμόρφωση του ανθρώπου σε μια μηχανή βίας και οργής, εμποτισμένη εθνικισμό. Ο Κόπολα καταφέρνει να αποτυπώσει αυτή την υπόκωφη και σταδιακή απο-ανθρωποποίηση των στρατιωτών στο πεδίο της μάχης, τον κλαυσίγελο της τυφλής μανίας, την ωμή, αποτρόπαια βία.

Αντί επίλογου 

Τα παραπάνω παραδείγματα κατάφεραν να συμπυκνώσουν, κατά τη γνώμη των συγγραφέων τη διττή λειτουργία της τέχνης. Κατάφεραν μέσα από τη μήτρα της πραγματικότητας να δημιουργήσουν έναν λοξό αντικατοπτρισμό της, που να την υπερβαίνει. Δεν αποτέλεσαν μια γραμμική αναπαράσταση της φρίκης του πολέμου, αλλά κατάφεραν μέσα από την ποιητική διάσταση τους να δημιουργήσουν ρωγμή στην αισθητηριακή πρόσληψη του/της δέκτη, να συνομιλήσουν με τα άδυτα οντολογικά ερωτήματα για την ανθρώπινη ύπαρξη και την κοινωνία, που διαπερνούν το εδώ και το τώρα και γίνονται συλλογική συνείδηση. Δεν αποτελούν άλλοθι καμίας συστημικής καταγραφής της «σωστής πλευράς της Ιστορίας» αλλά εναγώνια επιθυμία αλλαγής της.