Του Αλέκου Αναγνωστάκη

Τα πάντα σχεδόν που ξέραμε αλλάζουν. Η κίνηση του καπιταλισμού δεν έχει τη μορφή μιας απλής εξελικτικής ποσοτικής διαδικασίας, αλλά μιας διαδικασίας, με σχέσεις ασυνέχειας μέσα στην εκμεταλλευτική του συνέχεια έως τη «μεγάλη ασυνέχεια» του οριστικού  κοινωνικοοικονομικού μετασχηματισμού του. Αυτός ο διαλεκτικός τρόπος κίνησης είναι γενικός νόμος του καπιταλισμού. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής συναπαρτίζεται από τις οικονομικές, παραγωγικές, πολιτικές και θεωρητικές σχέσεις. Οι θεωρητικές σχέσεις απαρτίζονται από τις αντιλήψεις, τις ιδέες, τις «κοσμοθεωρίες», τις κοινωνικές επιστήμες, τη φιλοσοφία, την τέχνη. Οι πολιτικές σχέσεις, με έναν ιδιαίτερα κατακερματισμένο και αλλοτριωμένο τρόπο, περιέχουν τις  κρατικές, θεσμικές, εθιμικές σχέσεις κυριαρχίας και  ηγεμονίας.

Οι οικονομικές σχέσεις είναι οι σύνθετες σχέσεις παραγωγής και αναπαραγωγής της  υλικής ζωής,  αυτό που ονομάζουμε γενικά οικονομία. Οι παραγωγικές σχέσεις είναι οι σχέσεις «ουσιαστικού ελέγχου», πάνω στις προϋποθέσεις και τα αποτελέσματα της παραγωγής, της εργασίας και της επιστήμης, πάνω στην  εκμεταλλευόμενη τάξη  από τις κατέχουσες τάξεις. Τέτοιες σχέσεις είναι: οι  σχέσεις ιδιοκτησίας και ιδιοποίησης ξένης εργασίας, οι σχέσεις διεύθυνσης και ιεραρχίας, η σχέση ανάμεσα στον αναγκαίο και τον πρόσθετο χρόνο εργασίας, η σχέση ανάμεσα στην αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία των εμπορευμάτων, η σχέση ανάμεσα στην άμεσα κοινωνική και έμμεσα κοινωνική εργασία, η σχέση ανάμεσα στην εργασία με εξωτερικό καταναγκασμό και την εργασία με εσωτερική υποκίνηση,  η σχέση ανάμεσα στον εργάσιμο και τον ελεύθερο χρόνο κ.α.

Στην εποχή μας η ανταγωνιστική αντίθεση ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων και τις κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής, δηλαδή την καθοριστική, ιδιωτική και ανταγωνιστική μορφή ιδιοποίησης των δυνάμεων αυτών, κλιμακώνεται. Αλλά η αντίθεση ανάμεσα στις παραγωγικές δυνάμεις και τις παραγωγικές σχέσεις προσδιορίζει το περιεχόμενο και τον τρόπο ανάπτυξής τους, αποτελεί την κινητήριο δύναμη της ιστορίας. Η αντίθεση αυτή δεν είναι φυσικά μια εξωτερική αντίθεση ανάμεσα σε δυο ανυπέρβλητα περιφραγμένες και αμοιβαία αποκλειόμενες πραγματικότητες. Δεν βρίσκονται δηλαδή από τη μια μεριά οι κοινωνικά «ουδέτερες» παραγωγικές δυνάμεις και από την άλλη οι ταξικά «μεροληπτικές» σχέσεις παραγωγής. Αντίθετα, η μια προϋποθέτει την άλλη και διεισδύει σ’ αυτήν συγκροτώντας μια αδιαφιλονίκητη διαλεκτική ενότητα. Επομένως όχι μόνο οι παραγωγικές σχέσεις αλλά και οι παραγωγικές δυνάμεις εμπεριέχουν την κεφαλαιακή σχέση,  δεν είναι κοινωνικά-ταξικά ουδέτερες.

Η πιο άμεση μορφή της αντίθεσης παραγωγικών δυνάμεων – παραγωγικών σχέσεων είναι η πάλη των τάξεων. Οι ταξικοί αγώνες ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία και οι ευρύτεροι ταξικοί και ενδοταξικοί ανταγωνισμοί ανάμεσα σε μερίδες του κεφαλαίου διαφορετικών κλάδων ή και του ίδιου κλάδου, ενυπάρχουν σε όλες αυτές τις σχέσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και αναπαραγωγής του. Οι ταξικοί αγώνες αποτελούν την κινητήρια δύναμη της εξέλιξης των αντιθέσεων και των μετασχηματισμών του, τόσο ως προς τις μορφές όσο και ως προς την ουσία του. Επομένως  αντανακλούν και καθορίζουν τον «δυναμικό ιστορικό τρόπο» ανάπτυξης του ίδιου του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.  Αναπτύσσονται δε, όπως η ιστορία και η πράξη φανερώνουν, όχι γραμμικά αλλά με αντιφατικές συσσωρεύσεις, απότομα ξεσπάσματα και με ποιοτικές καμπές.

Οι ποσοτικές συσσωρεύσεις που οδηγούν σε ποιοτικές βαθμίδες και ριζικές ανασυγκροτήσεις είναι εσωτερικό συστατικό στοιχείο του καπιταλισμού. Με μια έννοια είναι αναγκαιότητά του, ακριβώς για να διατηρήσει τη βαθύτερη εκμεταλλευτική του «συνέχεια», για όσο διάστημα υπάρχει και κυριαρχεί. Στα πλαίσια αυτά, ο καπιταλισμός, είναι αναγκασμένος να επαναστατικοποιεί τις παραγωγικές δυνάμεις, να τις ιδιοποιείται και διαστρέφει. Οι σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις, οι μηχανές, των εργαλεία παραγωγής και πάνω απ’ όλα η πλέον συνταρακτική παραγωγική δύναμη, ο σύγχρονος εργάτης,  αναπτύσσονται ορμητικά. Οι αλλαγές στις νέες τεχνολογίες και οι γενικότερες που πραγματοποιούνται δια μέσου των νέων τεχνολογιών είναι μέρος γενικότερων αλλαγών. Ήδη από τη δεκαετία του 90, ύστερα από μια κυοφορία, η έναρξη της οποίας παραπέμπει στην ιστορικής σημασίας «βουβή» κρίση του 1973 – 85,  οι αλλαγές που συντελούνται στις κοινωνίες της καπιταλιστικής αγοράς είναι πολυεπίπεδες και ραγδαίες:

• Αναπτύσσονται αλματωδώς τα πολυεθνικά αλλά και πολυκλαδικά μονοπώλια.
• Από την αρχή του 90 οι παλιές «γερασμένες» ολοκληρώσεις, η ΕΟΚ και η GATT, δίνουν τη θέση τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση (EE) και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ).
• Συντελείται επίσης μια σύγχρονη μορφή κρατογένεσης, κυρίως στα Βαλκάνια αλλά και στη Μέση Ανατολή, μια σύγχρονη επαναχάραξη των συνόρων, γεωστρατηγικών συμμαχιών και ξαναμοιράσματος των αγορών και των δρόμων του εμπορίου που συνοδεύονται από ξέσπασμα υπερτοπικών πολέμων.
• Υπερδιογκώνεται και αποκτά κυρίαρχη παρουσία ο χρηματοπιστωτικός τομέας.
• Συρρικνώνεται ραγδαία ο αγροτικός πληθυσμός με παράλληλη μονοπωλιακή συγκέντρωση της γης. Στις ΗΠΑ π.χ. οι εργάτες γης είναι το 0,7% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της χώρας ενώ οι ερευνητές ξεπερνούν το 2,5%!
• Ο κόσμος αλλάζει.
• Ο κόσμος μας καλεί να τον γνωρίσουμε, να τον ερμηνεύσουμε για να τον αλλάξουμε.

Η προϋπάρχουσα ισορροπία αλλάζει. Όπως πάντα και όπως συνήθως;

Η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι κοινωνικοποιημένη διαδικασία. Αναπτύσσονται από την γενική εργασία, που είναι «όλη η επιστημονική εργασία, όλες οι ανακαλύψεις, όλες οι εφευρέσεις». Η ίδια η ανάπτυξη της επιστήμης «καθορίζεται εν μέρει από τη συνεργασία των συγχρόνων, εν μέρει από τη χρησιμοποίηση της εργασίας των προγενεστέρων. Είναι το προϊόν της καθολικής ιστορικής διαδικασίας της ανάπτυξης, το οποίο εκφράζει αφηρημένα την πεμπτουσία της» (Μαρξ). Η γνώση επίσης που κατακτιέται, αποτελεί κοινωνικό πλούτο, αλλά στο εκμεταλλευτικό καπιταλιστικό σύστημα  απαλλοτριώνεται και αλλοιώνεται από το κεφάλαιο.

Κάθε επιστημονική κατάκτηση είναι μια περίπλοκη κατασκευή που συνθέτει, οργανώνει και ερμηνεύει εμπειρικά δεδομένα, επιστημονικές γνώσεις, μαζί με πολιτισμικές και φιλοσοφικές τάσεις. Είναι ένα πρόσκαιρο όριο το οποίο πλουτίζει τις γνώσεις του ανθρώπου. Τα όρια και το πεπερασμένο της ανθρώπινης δυνατότητας εμφανίζονται κάθε φορά στην ανάπτυξη της τεχνικής και των επιστημών, αναιρούνται με τα επιστημονικά άλματα για να επανεμφανισθούν ξανά ως νέα όρια και νέοι περιορισμοί, σε αυτή την ασυμπτωτική και ατέλειωτη πορεία του ανθρώπου για την κατανόηση της αντικειμενικής πραγματικότητας.

Αυτή τη συνταρακτική πορεία τη ζούμε τα τελευταία χρόνια. Εντός αυτών των αλλαγών, εντός αυτού του νέου κόσμου που αναδύεται εντάσσουμε και τις νέες ποιοτικά αναπτυσσόμενες τεχνολογίες. Η σύγχρονη τεχνολογία, η πληροφορική, η μοριακή βιολογία και η βιοτεχνολογία, οι οπτικές ίνες, η ρομποτική, δημιουργούν ποιοτικά νέους όρους επίδρασης σε όλο το φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας, στη βιομηχανία, στη γεωργία και κτηνοτροφία, στη συγκέντρωση και διάδοση της γνώσης και των πληροφοριών, στην ανάπτυξη σύγχρονων όπλων, στη ροή του χρήματος, αυτής της υλικής μορφής του κεφαλαίου και πάνω απ’ όλα στην εργασία.

Με τα ευέλικτα αυτοματοποιημένα συστήματα παραγωγής, ο καπιταλιστής αναδιατάσσει την οργάνωση της παραγωγής ώστε να αντιστοιχηθεί στα σύγχρονα αυτόματα συστήματα. Κάνει λάστιχο το χρόνο εργασίας για να συμπιέζει τον αναγκαίο χρόνο που αντιστοιχεί στο μεροκάματο του εργάτη. Επιδίωξη έχει την αύξηση του απλήρωτου χρόνου εργασίας και της υπεραξίας που καρπώνεται ως επιχειρηματίας. Αλλάζει επομένως η προϋπάρχουσα ισορροπία ανάμεσα στη σχετική και την απόλυτη υπεραξία μέσω των αναδιατάξεων των σύγχρονων και παλαιών μορφών εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Αλλά, σύμφωνα με τον Μαρξ, «η ειδική οικονομική μορφή με την οποία αντλείται απλήρωτη δουλειά από τους άμεσους παραγωγούς, καθορίζει τη σχέση πολιτικής κυριαρχίας και υποδούλωσης, όπως αναφύεται άμεσα από την ίδια την παραγωγή και με την σειρά της αντεπιδρά  πάνω τους».

Αλλά το ίδιο  δεν συνέβαινε πάντα; Έτσι φαίνεται. Αν όμως ο κόσμος, αν «τα πράγματα», ήταν όπως φαίνονται, η επιστήμη θα ήταν αχρείαστη.

Η ανακάλυψη του ατμού, σημάδεψε τη βιομηχανική επανάσταση, καθόρισε το πέρασμα από τον εμβρυακό στον ώριμο-βιομηχανικό καπιταλισμό. Η ανακάλυψη του ηλεκτρισμού, οι ηλεκτρικές μηχανές και ο μαζικός εξηλεκτρισμός, αποτέλεσαν τα θεμέλια της μετάβασης του καπιταλισμού στο μονοπωλιακό του στάδιο. Η νύχτα έπαψε να είναι όπως παλιά. Οι ατμομηχανές και οι ηλεκτρικές μηχανές έσπασαν τα μέχρι τότε όρια που έθετε στην εργασία η μυϊκή δύναμη του ανθρώπου. Πολλαπλασίασαν τις ασκούμενες  δυνάμεις και ροπές. Συνέβαλαν καθοριστικά σε ένα άλμα στην ποιότητα της ζωής και της δουλειάς του  ανθρώπου.

Ναι, ποιοτικά άλματα ύστερα από μακρόσυρτες ποσοτικές συσσωρεύσεις συμβαίνουν διαρκώς στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά όχι όπως πάντα και όπως συνήθως, όπως διατείνεται η αποστεωμένη σκέψη της παλιάς Αριστεράς. Οι σύγχρονες υπεραυτόματες μηχανές είναι κάτι άλλο. Ρεαλιστικοποιούν τη δυνατότητα επεξεργασίας και διάδοσης πρωτοφανούς όγκων δεδομένων και την άσκηση μεγα-υπολογιστικών πράξεων και πολυσύνθετων εντολών. Πολλαπλασιάζουν πλέον όχι μόνο την ασκούμενη μυϊκή δύναμη αλλά και την «ασκούμενη πνευματική δύναμη» στην εργασία, στη ζωή. Δημιουργούνται έτσι δυνατότητες πρωτοφανούς ταχύτητας στη ροή του χρήματος, αυτής της υλικής έκφρασης του κεφαλαίου, άρα και στους κύκλους που κάνει. Επομένως η εξαγωγή κεφαλαίων και ο τρόπος και ο ρυθμός άντλησης υπεραξίας αλλάζουν. Άρα αλλάζουν  ποιοτικά οι όροι άσκησης εξουσίας και εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Κι ακόμα δεν είδαμε τα σπουδαία.

«Στις Ηνωμένες Πολιτείες, σημειώνει ο καθηγητής ρομποτικής του Πανεπιστημίου Πατρών, Ν. Ασπράγκαθος στο άρθρο του «Η επιστημονική έρευνα και η καπιταλιστική κρίση», έχει ανοίξει μία συζήτηση μεταξύ μηχανικών και άλλων επιστημόνων, που ασχολούνται με την εξέλιξη της πληροφορικής και του αυτοματισμού, για τις επιπτώσεις της τεχνολογίας στην εργασία. Αυτοί θεωρούν ότι με τους ρυθμούς ανάπτυξης της τεχνολογίας των υπολογιστών και της ρομποτικής αλλά και άλλων επιστημονικών επιτευγμάτων, που ενσωματώνονται στην πρωτογενή και δευτερογενή παραγωγή και τις υπηρεσίες, σε μερικές δεκάδες χρόνια  οι μηχανές γενικά θα αποκτήσουν ευφυΐα και επιδεξιότητα που μπορεί να ξεπεράσει την μέση ανθρώπινη και αυτό επονομάζεται χρονική στιγμή ενικότητα (singularity). Αυτή η έννοια εισήχθη από τον μαθηματικό Vernor Vinge, που υποστήριξε ότι «στο κοντινό μέλλον θα συμβεί τεχνολογική έκρηξη όπως φαίνεται παραστατικά στο σχήμα, χωρίς να σημειώνονται μεγέθη και χρονολογίες στους άξονες, γιατί είναι δύσκολή η ποσοτικοποίηση δεδομένων των διαφορετικών εκτιμήσεων μεταξύ των υποστηρικτών αυτής της τάσης για την δεκαετία που θα συμβεί η τεχνολογική έκρηξη.» Τις παρούσες και τις μελλούμενες αυτές αλλαγές οφείλει το εργατικό κίνημα και η Αριστερά να τις προσδιορίσει, να τις γνωρίσει σε βάθος ακριβώς για να συντάξει τα προγράμματα της και την πολιτική της σύμφωνα με τα σύγχρονα δεδομένα.

Νέες αναστατώσεις νέες δυνατότητες

Στον καπιταλισμό «Κάθε τι κλειστό  και σταθερό εξατμίζεται, κάθε τι ιερό βεβηλώνεται και στο τέλος οι άνθρωποι αναγκάζονται να αντικρούσουν  με νηφάλιο μάτι τη θέση τους στη ζωή και τις αμοιβαίες σχέσεις τους». Αν αυτό ίσχυε την εποχή του Μανιφέστου, σε περιόδους κρίσεων όπως τη σημερινή και επομένως και στις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις όπως αυτές παρουσιάζονται, ισχύει περισσότερο παρά ποτέ. Τα σύγχρονα επιστημονικά και τεχνολογικά άλματα στη δυναμική τους εξέλιξη, μετά την ανακάλυψη των προσωπικών υπολογιστών, του αυτοματισμού και της βιοτεχνολογίας, σε συνδυασμό με τις μεταβολές στις παραγωγικές σχέσεις –κυρίως στις σχέσεις ιδιοκτησίας– εμπεριέχουν την τάση να προκαλούν βαθύτερες πλέον αναστατώσεις και κρίσεις στην καπιταλιστική ανάπτυξη. Να διαμορφώνουν –παρά το αντίθετο που φαίνεται– προϋποθέσεις για νέους γύρους εργατικής αμφισβήτησης και κλονισμών της αστικής κυριαρχίας.

Σε λίγο διάστημα θα φυτεύουν μαζικά –ήδη γίνεται στη Γουατεμάλα– καλαμπόκι και με ένα «προγραμματισμένο» βακτήριο, προϊόν της βιοτεχνολογίας, θα παράγεται καύσιμο μηχανών. Αλλά αυτό θα προκαλέσει σοβαρές αναταράξεις στη γεωστρατηγική σημασία χωρών και αρνητικές συνέπειες στη γεωργία. Με μύκητες επίσης μπορούν πλέον να παράξουν εξαιρετικά λεπτές ίνες πολλαπλά ανθεκτικότερες του ατσαλιού, που θα ανατρέψουν δεδομένα σε μεταφορές, συγκοινωνίες και οικοδομές. Η τρισδιάστατη εκτύπωση κρύβει μέσα της την ελπίδα για φτηνή, υψηλής ποιότητας κατοικία, τη διατάραξη των όρων καπιταλιστικής οικοδομικής δραστηριότητας. Η εφαρμογή της σύγχρονης φυσικής στους υπολογιστές πολλαπλασιάζει τον όγκο αποθήκευσης πληροφοριών , την ταχύτητα μεταφοράς τους, με σοβαρές επιπτώσεις σε όλες τις πλευρές της ανθρώπινης ζωής. Οι εξελίξεις αυτές συνοδεύονται με πρωτόγνωρες δυνατότητες.

Με λίγα ευρώ για την αγορά ενός σκληρού δίσκου μπορεί να απολαμβάνει «ακόμη και η υπηρέτρια» όλο το συσσωρευμένο ανθρώπινο πλούτο στα γράμματα και στην τέχνη. Η εφαρμογή μαγνητικών πεδίων επιτρέπει ήδη την κίνηση «ιπτάμενων» τρένων, μεσοπρόθεσμα και αυτοκινήτων, με εξαιρετικά μεγάλες ταχύτητες και μικρότερα ποσά καυσίμων. Η διείσδυση «στον πιο κοντινό και ταυτόχρονα στον πιο μακρινό ως πρόσφατα κόσμο», στο εσωτερικό των σωματιδίων, στον ανθρώπινο εγκέφαλο και στο εσωτερικό της γης, δημιουργεί ποιοτικά νέους όρους στην ιατρική και στο μετασχηματισμό της φύσης. Αντίθετα επομένως από αυτό που φαίνεται πως ισχύει, η σημερινή εκρηκτική ανάπτυξη της επιστήμης, της τεχνικής, των παραγωγικών δυνάμεων, ενώ από τη μια βρίσκεται σε μια «τρέχουσα» θα λέγαμε αντιστοιχία με το καπιταλιστικό σύστημα, απ’ την άλλη τείνει να έρχεται σε βαθύτερη αναντιστοιχία και σε ανώτερο από κάθε άλλη φορά επίπεδο σύγκρουσης μαζί του.

Ας αναλογιστούμε πάνω στη θυελλώδη ανάπτυξη του ρόλου της επιστήμης και της διανοητικής εργασίας στην παραγωγή, σε σχέση με την αθλιότητα του επιχειρηματικού πανεπιστημίου. Στον χρόνο που απελευθερώνει η επιστήμη και η εργασία σε σχέση με τη χωρίς προηγούμενο κλοπή του χρόνου εργασίας και ζωής από τους καπιταλιστές. Ας σκεφτούμε πάνω στη δυνητική ποιότητα του ίδιου του χρόνου εργασίας, σε σχέση με την αποξενωτική σύγχρονη ηλεκτρονική αλυσίδα της καπιταλιστικής γαλέρας. Στις νέες δυνατότητες μετασχηματισμού της σχέσης κοινωνίας – φύσης σε σχέση με τη βάρβαρη καπιταλιστική πολιτική. Στη σημερινή και στην προοπτική της ίδιας της παραγωγικότητας για την πρωτοφανή κάλυψη ανθρώπινων αναγκών σε σχέση με την πείνα, την κανιβαλική αστική πολιτική εκμετάλλευσης των εργατών.

Ας δούμε ειδικότερα την εκμετάλλευση της εργασίας. Η σύγχρονη έκρηξη της επιστήμης και της τεχνικής οδηγεί σε νέους ρυθμούς αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας, με «παράδοξες» όμως επιδράσεις. Απ’ τη μια αυξάνει το ποσοστό άντλησης σχετικής υπεραξίας, απ’ την άλλη, μακροπρόθεσμα, προκαλεί προϋποθέσεις βαθύτερης διαταραχής, κρίσης στη δυναμική της: Το τμήμα της υπεραξίας που επενδύεται κάθε φορά στα νέα σύγχρονα μέσα παραγωγής (προγράμματα και αυτοματοποιημένες μηχανές) και αναπτύσσει την παραγωγικότητα της εργασίας τείνει να είναι όλο και μεγαλύτερο απ’ το τμήμα που επενδύεται σε εργάτες που παράγουν εκ νέου υπεραξία. Άρα το επενδυόμενο σταθερό κεφάλαιο σε σύγχρονες μηχανές και προγράμματα ανά εργάτη αυξάνει. Εντείνεται πλέον σταθερά η τάση παραπέρα μείωσης της ποσότητας της ζωντανής εργασίας, σε σχέση με τον όγκο του σταθερού κεφαλαίου που αυτή θέτει σε λειτουργία.  Η ζωντανή όμως εργασία αποτελεί τη μοναδική πηγή υπεραξίας. Άρα η παραγωγικότητα της εργασίας στη νέα εποχή τείνει να αυξάνει το ποσοστό της υπεραξίας λιγότερο απ’ τους ρυθμούς της δικής της αύξησης. Επομένως η αύξηση της παραγωγικότητας, εφ’ όσον οι μισθοί δεν μειώνονται, προκαλεί πλέον μακροπρόθεσμα νέας ποιότητας κρίση στους ρυθμούς αύξησης της σχετικής υπεραξίας. 

Στον κίνδυνο αυτό, που διατρέχει το κεφάλαιο η «ευέλικτη εργασία» και ο μόνιμος συνοδός της, η μεγάλη μείωση μισθών,  αποτελεί τη σταθερή στρατηγική απάντηση της αστικής πολιτικής γιατί ακριβώς τείνει να αναιρεί την κρίση της δυνα­μικής της σχετικής υπεραξίας. Να αναχαιτίζει σχετικά  την τάση μείωσης της ζωντανής εργασίας. Η εισαγωγή στην παραγωγή της πληροφορικής και των κομπιούτερ αποκαλύπτει πως δεν είναι ουτοπία να παράγονται προϊόντα-αξίες χρήσης και όχι μόνο εμπορεύματα. Αυτό δηλώνει η ελεύθερη διακίνηση-«κλοπή» σε τεράστια κλίμακα των προγραμμάτων παραγωγής («σόφτγουερ»). Έτσι όμως υπονομεύεται το θεμέλιο της καπιταλιστικής αγοράς, η παραγωγή εμπορευμάτων.

Οι υπολογιστές και τα ρομπότ, μετασχηματίζουν σε απλούστατες διαδικασίες εργασιακά καθήκοντα τα οποία μέχρι χτες απαιτούσαν υψηλή ειδίκευση και δεξιοτεχνία. Οι εργάτες μπορούν να έχουν πλέον συνολική εικόνα της παραγωγής, της διακίνησης, εμπορίας και ανταλλαγής αγαθών και κεφαλαίων. Αυτή όμως η νέα δυναμική κατάσταση αφαιρεί σε μαζική κλίμακα το πέπλο των αποκλειστικών δήθεν διοικητικών ικανοτήτων των διευθυντών και τελικά τις ίδιας της αστικής τάξης.  Αλλά και αυτές καθ’ αυτές οι εντολές αυτοματισμού απαιτούν φαντασία, πρωτοβουλία. Η πρωτοβουλία, η συνθετική ικανότητα, πρέπει επομένως να διδαχθούν. Αν όμως αυτό πράξει το σχολείο τότε αυτό παράγει ανθρώπους που μπορεί να έχουν την εικόνα του όλου. Άρα και να το διεκδικήσουν. Αν δεν το πράξει ο νέος εργαζόμενος είναι αναντίστοιχος αντικειμενικά των σύγχρονων απαιτήσεων και δυνατοτήτων.

Η σύγχρονη τεχνολογία, η πληροφορική, η μοριακή βιολογία και η βιοτεχνολογία, οι οπτικές ίνες, η ρομποτική, δημιουργούν ποιοτικά νέους όρους επίδρασης σε όλο το φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας, στη βιομηχανία, στη γεωργία και κτηνοτροφία, στην εργασία, στη συγκέντρωση και διάδοση της γνώσης και των πληροφοριών, στην ανάπτυξη σύγχρονων όπλων, στη ροή του χρήματος, αυτής της υλικής μορφής του κεφαλαίου. Η ανάπτυξη αυτή αποκαλύπτει τις πρωτόγνωρες και διευρυνόμενες δυνατότητες επιστημονικής παραγωγής και αναπαραγωγής της ανθρώπινης ζωής. Αποκαλύπτει τα νέα, διευρυνόμενα όρια δυνητικού επιστημονικού μετασχηματισμού της κοινωνίας και της φύσης και αρμονικής αλληλεπίδρασης μαζί της.

Φυσικά η επιστήμη και η τεχνική καμιά επιστημονική δεν ρυθμίζουν από μόνες τους τους όρους και τις συνθήκες εργασίας και ζωής του ανθρώπινου γένους. Δημιουργούν όρους και προϋποθέσεις, καθορίζουν νέα όρια και δυνατότητες. Η πολιτική είναι αυτή που αντεπιδρά και τελικά επιβάλλει.  Η τελική επομένως απάντηση στο ερώτημα, αν η τεχνολογία που αναπτύσσεται αντικειμενικά θα ωφελήσει ή όχι την ανθρωπότητα μπορεί να δοθεί μόνο από τους συσχετισμούς -και τη δυναμική τους- ανάμεσα στην εργατική και την αστική πολιτική. Εκεί, στις τολμηρές αναζητήσεις και στις σκληρές κοινωνικές αναμετρήσεις.