Των Δημήτρη Δημόπουλου & Παναγιώτη Φαμέλη
«Ο Τζακ κάθεται αναπαυτικά στο κάθισμα του αυτοκινήτου του. Αυτό παίρνει μπρος και ξεκινάει την διαδρομή για το σπίτι. Μετά από μια κουραστική μέρα στην δουλειά το μόνο που θέλει είναι ένα ζεστό μπάνιο. Από την εφαρμογή του έξυπνου σπιτιού του στο smartphone του ανοίγει τον θερμοσίφωνα. Δύο ειδοποιήσεις! Η μία είναι ο λογαριασμός του ρεύματος και η δεύτερη είναι από το ψυγείο που τον ενημερώνει ότι το γάλα τελείωσε. Ο Τζάκ εγκρίνει την μηνιαία πληρωμή και με ένα πάτημα στην οθόνη, το αυτοκίνητο προσαρμόζει την πορεία του προς το κοντινότερο πρατήριο γάλακτος…»
Αν και ο Τζακ φαίνεται βγαλμένος από ταινία επιστημονικής φαντασίας, περισσότερο αντιστοιχεί στο πολύ κοντινό μέλλον. Μπορεί να μην υπάρχουν ακόμα πολλά αυτοοδηγούμενα οχήματα στους δρόμους αλλά ήδη εδώ και καιρό πληρώνουμε λογαριασμούς μέσω ίντερνετ. Στην Ελλάδα πάροχος ηλεκτρικού ρεύματος προσφέρει υπηρεσίες έξυπνου σπιτιού ενώ στα Τρίκαλα κυκλοφόρησε κανονικά αυτοοδηγούμενο λεωφορείο στους δρόμους της πόλης. Τα τελευταία χρόνια η Google έχει ξεκινήσει δοκιμές αυτοοδηγούμενων οχημάτων με εθελοντές που τα χρησιμοποιούν για τις καθημερινές τους μετακινήσεις. Οι εκτιμήσεις είναι ότι μέχρι το 2021 θα είναι διαθέσιμα στην αγορά. Όλες αυτές οι διαφορετικές εφαρμογές βασίζονται σε μία κοινή βάση. Αισθητήρες και συσκευές συνδεδεμένες στο διαδίκτυο και μεταξύ τους, επικοινωνούν και αυτορυθμίζονται με βάση το περιβάλλον τους και τις προτιμήσεις των χρηστών τους. Αυτού του είδους η διασύνδεση ονομάζεται “Ίντερνετ των Πραγμάτων” (Internt of Things – IoT). Το IoT συμβάλει σημαντικά στην ποσότητα των δεδομένων που παράγονται, καθιστώντας δυνατή την εξαγωγή ποιοτικών συμπερασμάτων με σκοπό την περεταίρω ρύθμιση των διαφόρων λειτουργιών του καθώς και άλλων συναφών τεχνολογιών.
Με βάση αυτά υλοποιούνται μια σειρά από smart συσκευές, μοντέλα λειτουργίας και συστήματα που διαφημίζονται ως κομμάτια του μέλλοντος στο σήμερα. Η υποτιθέμενη “εξυπνάδα” αυτών αφορά όχι το πόσο προχωρημένη ή πολύπλοκη είναι τεχνολογικά η εφαρμογή αλλά το πόσο εύκολα και ολοκληρωμένα ενσωματώνεται στην κοινωνία και την καθημερινή ζωή.
Σε αυτή την βάση εταιρίες κολοσσοί και αντίστοιχα πανεπιστήμια αφιερώνουν κομμάτι της έρευνάς τους στο IoT. Ταυτόχρονα κράτη και ολοκληρώσεις στοχεύουν στην ενσωμάτωση αυτών των τεχνολογιών στην παραγωγή και την διακυβέρνηση, στα πλαίσια ευρύτερης συζήτησης για αλλαγή παραγωγικού υποδείγματος (4η βιομηχανική επανάσταση). Για παράδειγμα το πρόγραμμα Industry 4.0 της γερμανικής κυβέρνησης προτείνει αναδιάρθρωση της παραγωγής βάσει ενός μοντέλου “έξυπνου εργοστασίου” που στηρίζεται στο IoT και τις αναγκαίες υποδομές που θα πρέπει οι χώρες της ΕΕ να αποκτήσουν για να το υποδεχθούν. Σε αυτό το μοντέλο η παραγωγή ρυθμίζεται με αυτόματο τρόπο βάσει των δεδομένων που συλλέγει το σύστημα του εργοστασίου από τα μηχανήματα και τους εργαζόμενους προβλέποντας βλάβες και βελτιστοποιώντας την διαδικασία.
«Ο Τζακ κοιτάζει απορημένος έξω από το παράθυρο, η συγκεκριμένη γειτονιά του είναι άγνωστη. Ο πλοηγός τον ενημερώνει στο smartphone του για την αναπροσαρμογή της διαδρομής σύμφωνα με τα στοιχεία της αστυνομίας για τις περιοχές προς αποφυγήν. Φτάνοντας στο σπίτι του αισθάνεται αδιάθετος. Συνδέεται στις ηλεκτρονικές υπηρεσίες υγείας, περιμένει τους αισθητήρες του σπιτιού να πάρουν μετρήσεις και σε λίγο εμφανίζονται τα αποτελέσματα που επιβεβαιώνουν ότι ο Τζακ έχει γρίπη. Στέλνει στην δουλειά του τα αποτελέσματα και αίτηση για αναρρωτική άδεια πριν μπει για μπάνιο…»
Εκτός από επιμέρους εφαρμογές η ενσωμάτωση αυτών των τεχνολογιών επιχειρείται να γίνει πιο ολοκληρωμένα, πέρα από το πεδίο της παραγωγής. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του μοντέλου της έξυπνης πόλης (smart city), την εισαγωγή και αξιοποίηση, δηλαδή, των παραπάνω τεχνολογιών στην δημόσια διοίκηση και οργάνωση. Η έξυπνη πόλη υπόσχεται βελτίωση της ποιότητας ζωής και πιο συμφέρουσα οικονομικά λειτουργία, με την δημιουργία μιας πλατφόρμας ικανής να αξιοποιεί και να συντονίζει διάφορα έξυπνα συστήματα όπως τα φανάρια και το κυκλοφοριακό, τις δημόσιες υπηρεσίες, την ενεργειακή πολιτική, την διαχείριση του δημόσιου χώρου κ.α. Η παραπάνω διαδικασία βασίζεται στην συνεργασία κράτους, επιχειρήσεων και πανεπιστημίων για την ανάπτυξη και υλοποίηση των απαιτούμενων συστημάτων. Στην Μαδρίτη, ο δήμος εισάγει έξυπνες λύσεις στην διαχείριση των απορριμμάτων, των δημοσίων χώρων κλπ, αξιοποιώντας τεχνικές διαχείρισης δεδομένων της IBM. Αντίστοιχα, η πόλη του Μάντσεστερ προκήρυξε το 2015 διαγωνισμό 10 εκατομμυρίων λιρών με σκοπό την ανάπτυξη και εφαρμογή πρότυπης πλατφόρμας έξυπνης πόλης. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στην Σάντα Κρουζ της Καλιφόρνια η αστυνομία αξιοποιεί το ιστορικό εγκλημάτων της πόλης για να αποφασίσει σε ποιες γειτονιές θα υπάρχει αυξημένη αστυνομική παρουσία. Στην Ασία, η Ινδία ξεκινά το 2015 την προσαρμογή 109 πόλεων στο μοντέλο της έξυπνης πόλης, με προϋπολογισμό 15 δις δολάρια. Τα παραπάνω ποσά συνάδουν και με την εκτίμηση του κατασκευαστικού κολοσσού Arup (Όπερα Sydney, London Eye κ.α.) πως η παγκόσμια αγορά έξυπνων αστικών υπηρεσιών θα έχει ετήσιο τζίρο 400 δις ως το 2020.
Η πιο ολοκληρωμένη και χαρακτηριστική εφαρμογή αυτής της λογικής είναι το πρόγραμμα Smart Nation (έξυπνο έθνος) της Σιγκαπούρης. Ήδη από το 1999 η κυβέρνηση έχει δημιουργήσει την IDA (Infocomm Development Authority of Singapore) αρχή που συντονίζει την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και την εφαρμογή τους. Ο επικεφαλής της, Steve Leonard, αναφέρει χαρακτηριστικά: “Ηγούμαστε στη διαδικασία επίλυσης απαιτητικών αλλά κρίσιμων παγκόσμιων προκλήσεων, με μια ολιστική προσέγγιση που θα επιτρέπει τη συνεργασία των πανεπιστημίων, τεχνολογικών start-ups, R&D (Research&Development) ινστιτούτων και επενδυτικών εταιρικών κεφαλαίων”. Το 2014 ξεκινάει το πρόγραμμα Smart Nation με 5 βασικά πεδία: συγκοινωνίες, διαχείριση κατοικίας και περιβάλλοντος, υγεία και φροντίδα ηλικιωμένων, παραγωγικότητα των επιχειρήσεων και υπηρεσίες δημοσίου τομέα. Το περιβάλλον που διαμορφώνεται στο έξυπνο έθνος της Σιγκαπούρης είναι ένα περιβάλλον “έξυπνων” λύσεων, μία χώρα ερευνητικό κέντρο και πειραματικός χώρος για εταιρίες, start-ups και τεχνολογικά ιδρύματα παγκοσμίως και προνομιακό περιβάλλον για την άνθηση και ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και του αειφόρου ανταγωνισμού. Στην υπηρεσία αυτών προσφέρονται προς επεξεργασία ανοιχτά δεδομένα της λειτουργίας του κράτους αλλά και περιβάλλον προηγμένης ηλεκτρονικής ασφάλειας και προστασίας των δεδομένων.
Οι μετρήσεις και αναφορές από την λειτουργία των αισθητήρων και μηχανημάτων, οι επισκέψεις στα διάφορα σάιτ, οι προτιμήσεις των χρηστών στα προφίλ και applications που χρησιμοποιούν, όλα αυτά τα ακατέργαστα στοιχεία είναι πρακτικά αυτό που λέμε δεδομένα. Είναι λογικό ότι όσο περισσότερο συνδέονται και αλληλοδιαπλέκονται μηχανήματα και χρήστες αυξάνεται τόσο ο όγκος όσο και τα διαφορετικά είδη των δεδομένων που παράγονται. Που όμως χρησιμεύουν όλα αυτά τα δεδομένα;
Σε αυτά βασίζεται η λειτουργία συστημάτων όπως τα παραπάνω. Είτε μέσω της εξαγωγής ποιοτικών συμπερασμάτων από την επεξεργασία τεράστιου όγκου δεδομένων (data mining), είτε στην διαδικασία εκπαίδευσης (machine learning) ενός συστήματος ή μιας τεχνητής νοημοσύνης μέσω της αλληλεπίδρασης με χρήστες και μηχανήματα αλλά και την ίδια την λειτουργία του, τα δεδομένα παίζουν τον ρόλο καυσίμου, το “πετρέλαιο του μέλλοντος”. Οι στοχευμένες διαφημίσεις, η ραγδαία βελτίωση των προγραμμάτων πλοήγησης μέχρι και ο σχεδιασμός προεκλογικής τακτικής, ήδη από την εποχή του Ομπάμα, αποτελούν εφαρμογή αυτών των τεχνικών.
«Ο Τζακ βγαίνοντας από το μπάνιο κατεβάζει ένα καινούργιο application γνωριμιών. Εμφανίζονται οι όροι χρήσης: “Τα παραγόμενα δεδομένα ανήκουν ολοκληρωτικά στον πάροχο της υπηρεσίας για κάθε νόμιμη χρήση…”, ο Τζακ πατάει “Συμφωνώ” χωρίς καν να το διαβάσει. Συνδυάζοντας τις προτιμήσεις από όλα τα συνδεδεμένα προφίλ του στα social media, η εφαρμογή του προτείνει γυναίκες και άντρες. Σε μισό λεπτό κλείνει την εφαρμογή βαριεστημένος και βάζει μια προτεινόμενη ταινία να δει. Μήνυμα από την διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού του δήμου τον ενημερώνει ότι η αναρρωτική δεν έγινε δεκτή μαζί με συνταγογράφηση για αντιπυρετικά. Ο Τζακ μισοπαρακολουθεί την εισαγωγή της ταινίας ενώ κοιτάει το feed του. Βλέπει ότι οι φίλοι του είναι στο κοντινό μπαρ, πατάει attend και βάζει να παίξει 4096, ενώ η ταινία συνεχίζει…»
Είναι προφανές πως αν τα δεδομένα είναι το πετρέλαιο, γεννιέται το ερώτημα του ποιος ελέγχει την πετρελαιοπηγή και τους αγωγούς. Σήμερα, το μεγαλύτερο κομμάτι της επεξεργασίας τους γίνεται κεντρικά, δηλαδή τα δεδομένα συγκεντρώνονται από κάποιον, συνήθως τον πάροχο της υπηρεσίας. Έτσι αποκτά τεχνογνωσία και τεχνικές διαχείρισης που τον καθιστούν ένα ιδιόμορφο μονοπώλιο. Θα μπορούσε για παράδειγμα, ο δήμος της Μαδρίτης μετά από μερικά χρόνια να λειτουργήσει χωρίς την IBM, τις τεχνικές και την υποδομή της; Έρχονται, λοιπόν, στο προσκήνιο αναγκαστικά ζητήματα κυριότητας των δεδομένων και ιδιωτικότητας, συγκεντρωτικών ή αποκεντρωμένων μεθόδων επεξεργασίας και διαχείρισης κλπ.
Ακόμα, πόσο εύκολο είναι να αντιπαρατεθείς με τις αποφάσεις ενός συστήματος διαχείρισης που παρουσιάζεται (και σε έναν βαθμό είναι) επιστημονικό, ορθολογικό και αντικειμενικό, καθώς λαμβάνει υπόψιν του όλο και περισσότερες πτυχές της λειτουργίας και ζωής της πόλης σε σχέση με αυτές ενός πολιτικού διαχειριστή, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί εμπαθής, ιδιοτελής με υποκειμενικά, ανθρώπινα ελαττώματα; Πόσο μάλλον που η όποια διαφωνία θα πρέπει να λάβει υπόψη της την τεχνική υποδομή για να επιβάλει όποια άλλη πολιτική.
Καθοριστικά η όποια κριτική θα πρέπει να μην ξεχνά ότι στον πυρήνα κάθε μηχανισμού έξυπνης διαχείρισης υπάρχουν κριτήρια που είναι και θα είναι ανθρώπινη, πολιτική επιλογή.
Οι τεράστιες δυνατότητες του σήμερα, αλλά πολύ περισσότερο η προοικονομία ενός δυνατού αύριο με απελευθέρωση παραγωγικών δυνάμεων μέσω του αυτοματισμού, αμφισβήτηση του αν πρέπει (ή γίνεται) να δουλεύεις για να ζεις, ισότιμη πρόσβαση στην γνώση της ανθρωπότητας, κάνουν τον προβληματισμό γύρω από τις νέες τεχνολογίες χρήσιμο και αναγκαίο όχι μόνο από τεχνική αλλά κυρίως από κοινωνική σκοπιά. Εν τέλει σε μια πραγματικότητα που όλο και περισσότερο το “από ποιον για ποιον” φαντάζει λογικό να αντικατασταθεί από “όλα για όλους”, το ερώτημα είναι πως;
«Ο Τζακ σφίγγει γύρω του το παλτό του, καπνίζοντας. Χαζή ιδέα να πάει για τσιγάρα με τα πόδια, πρέπει να του ανεβαίνει ο πυρετός. Ήχος ειδοποίησης. Η εφαρμογή προσωπικής υγείας τον προειδοποιεί ότι έχει υπερβεί το συνιστώμενο όριο τσιγάρων. Πετάει εκνευρισμένος το μισοτελειωμένο τσιγάρο κάτω και συνεχίζει προς το σπίτι. Δεν συνηθίζει να περνάει από δω, είναι μια εμπορική γειτονιά και κύκλος για να γυρίσει. Συνειδητοποιεί με αηδία ότι άλλαξε τον συνηθισμένο του δρόμο λόγω της προειδοποίησης της αστυνομίας νωρίτερα σαν το αυτοοδηγούμενο αυτοκίνητό του. Ανάβει τσιγάρο. Οι τοίχοι γύρω είναι καθαροί. Βγάζει από την τσέπη του έναν μαρκαδόρο και γράφει στον τοίχο: …Luxury Gay Space Communism»
