Υλικά της Καμπάνιας «200 Χρόνια Μαρξ» που θα βρείτε στα Φεστιβάλ Αναιρέσεις σε όλη την Ελλάδα.
Ο Μαρξ για την Επιστήμη
Οι σύγχρονες προσπάθειες απαξίωσης της μαρξιστικής θεωρίας ως πεπαλαιωμένης αντίληψης της πραγματικότητας, και ταυτόχρονα η σύνδεσή της μόνο με τις ανθρωπιστικές-οικονομικές επιστήμες, αποτελούν προσπάθεια αχρήστευσής της μαρξιστικής ερμηνείας και ταυτόχρονα απομάκρυνσης της επιστήμης από το πεδίο της πολιτικής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης. Όμως η επιστήμη ως άμεση παραγωγική δύναμη δεν μπορεί παρά να υπαχθεί κλιμακωτά, αντιφατικά και άμεσα στο κεφάλαιο. Εξάλλου, ιστορικά οι επιστημονικές ανακαλύψεις καθώς και η επιστημονική πρόοδος σαν κίνηση, αναδεικνύουν τη σύνδεση της επιστήμης με την κοινωνία, με τα φιλοσοφικά ρεύματα της εκάστοτε εποχής, άρα αντικειμενικά ανοίγουν το πεδίο της κριτικής στο περιεχόμενο, τον ρόλο αλλά και τη θεμελίωση του κάθε επιστημονικού πεδίου.
Για να αντιληφθούμε την αναγκαιότητα ύπαρξης μαρξιστικής κριτικής στην επιστήμη, αρκεί να εξετάσουμε τα ηγεμονικά φιλοσοφικά ρεύματα που τη χαρακτηρίζουν στις μέρες μας. Στην πραγματικότητα οι ερμηνείες σύγχρονων επιστημόνων, αστικών επιτελείων, αλλά και της κοινής γνώμης, ταλαντεύονται γύρω από δύο πόλους. Ο πρώτος αφορίζει τις επιστημονικές ανακαλύψεις από τα γενικά τους συμπεράσματα, επικαλούμενη έναν υλισμό του αποτελέσματος και των χειροπιαστών αποδείξεων, θεωρώντας τες ανεξάρτητες από την υπόλοιπη κίνηση της ιστορίας, την φιλοσοφική τους θεμελίωση αλλά και τα αποτελέσματά τους. Από την άλλη, ένας πόλος ανάμειξης της επιστήμης με τη μυθολογία και την θρησκεία, στρέβλωσης αιτίων και αποτελεσμάτων, τυχαίων και αναγκαίων, προς την ανάδειξη μιας τελικά αυτοσυνεπούς θεολογικής ερμηνείας της πραγματικότητας. Με άλλα λόγια αναφερόμαστε σε ένα δίπολο θετικισμού – σκοταδισμού, με κοινό πυρήνα, την απομάκρυνση της επιστήμης από την κοινωνία, την πολιτική, την πραγματική ζωή. Σε πλήρη αντίφαση όμως, παρατηρούμε την προσπάθεια άμεσης σύνδεσης της επιστήμης με την αγορά, αλλά και την οριοθέτησή της γύρω από αυτή, άρα τελικά την πλήρη εναρμόνιση της με τα σχέδια του κεφαλαίου. Τα παραπάνω ιδεολογήματα, αλλά και η πιο ασφυκτική από ποτέ μορφή του ολοκληρωτικού καπιταλισμού που ζούμε, χρήζουν μαρξιστικής απάντησης, ταξικής αντιπαράθεσης και στο πεδίο των επιστημών, ανάδειξης των τεράστιων δυνατοτήτων που ανοίγονται μπροστά μας.
Εδώ θα πρέπει να ασκήσουμε κριτική στα δύο κυρίαρχα ρεύματα της αριστεράς και της αναρχίας που προσπαθούν να απαντήσουν, ή να ξεφύγουν τελικά από την αναγκαία αντιπαράθεση αυτή. Από τη μία η άποψη μιας αντικειμενικότητας της επιστήμης, ανεξάρτητης της ταξικής πάλης, με τα παράγωγα της οποίας μόνο μπορούμε να αναμετρηθούμε και σε αυτά μόνο να ασκήσουμε κριτική. Άρα λοιπόν μεταφορά της ταξικής αντιπαράθεσης σε ένα δεύτερο στάδιο, αυτό της χρήσης, αφού η επιστημονική πρόοδος προχωράει σαν κάτι αντικειμενικό, οικουμενικό, ξέχωρο από την υπόλοιπη κοινωνία · μια υπεριστορική άποψη της επιστήμης. Από την άλλη, ολική απόρριψη των επιστημονικών συμπερασμάτων ακριβώς πάνω στο επιχείρημα ότι είναι παράγωγα των καπιταλιστικών σχέσεων και τρόπου παραγωγής. Μια θεώρηση που αδυνατεί να δει τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού συστήματος, άρα και της επιστήμης, και την αντικειμενική δυνατότητα ανατροπής του. Για μας, μια σύγχρονη μαρξιστική προσέγγιση πρέπει να έχει σαν κέντρο της τον αντικειμενικό απελευθερωτικό πυρήνα της γνώσης αλλά και να αντιτάσσεται στην προσπάθεια πλήρης υπαγωγής της επιστήμης στο κεφάλαιο. Αναφερόμαστε σε μία διαλεκτική ενότητα της επιστημονικής αντικειμενικότητας με το κοινωνικό της περιβάλλον, της δυνατότητας με την αναγκαιότητα, της κριτικής μελέτης του καπιταλισμού της εποχής μας, της ερμηνείας του κόσμου, με το αίτημα της ανατροπής του.
Στην προσπάθεια διαμόρφωσης αυτής της μαρξιστικής προσέγγισης έχουμε σαν εργαλεία τις τοποθετήσεις του Μαρξ και του Ένγκελς γύρω από την επιστήμη και την τεχνολογία, τις οποίες εμπλουτίζουμε και αναπτύσσουμε δημιουργικά σε συνάρτηση με τον σύγχρονο καπιταλισμό, αλλά και με την προοπτική του κομμουνισμού της εποχής μας.
Βασικό στοιχείο της θεώρησης του Μαρξ γύρω από την επιστήμη αποτέλεσε η έννοια της καινοτομίας, με την οποία το περιθώριο κέρδους βραχυπρόθεσμα αυξάνεται, όμως μακροπρόθεσμα το μέσο ποσοστό κέρδους μειώνεται, με την μείωση της ζωντανής εργασίας εξαιτίας της ίδιας της καινοτομίας. Άρα λοιπόν μια από τις βασικές αντιθέσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, που υπονομεύει την ίδια τη λογική του και ανοίγει τη δυνατότητα ανατροπής του, σχετίζεται άμεσα με τις επιστημονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις. Συνεπώς, στα πλαίσια αυτά δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε τη δυνατότητα της επιστημονικής εξέλιξης να γίνει όπλο στα χέρια της σύγχρονης εργατικής τάξης και να την απελευθερώσει από τα δεσμά της εκμετάλλευσης. Όμως αναφερόμαστε στη δυνατότητα και όχι σε μια ντετερμινιστική πραγματικότητα. Είναι χρέος μας λοιπόν η μαρξιστική κριτική και ηγεμονία στην τωρινή επιστημονική εξέλιξη, αλλά και η ταυτόχρονη ανάδειξη της ταξικής διαμόρφωσης του τρόπου παραγωγής, άρα και της παραγωγής της επιστήμης.
Αντίστοιχα, οι φιλοσοφικές αναζητήσεις του Ένγκελς, και τελικά η διαμόρφωση και του δικού μας φιλοσοφικού ρεύματος, του διαλεκτικού υλισμού, ορίζει τον πυρήνα της σκέψης μας αλλά και την φιλοσοφική ουσία της κριτικής μας στη σημερινή μορφή της επιστήμης. Οφείλουμε να ασκούμε κριτική σε θεωρίες, επιστημονικές ή μη, που δεν έχουν στον πυρήνα τους την αιτιότητα, τη διαλεκτική σχέση φαινομένου – περιβάλλοντος, αλλά και την υλιστική αντίληψη του κόσμου. Το οφείλουμε καθώς μέσα από την ανάδειξη της υπεροχής της ερμηνείας του διαλεκτικού υλισμού, δεν μπορούμε παρά να ενισχύουμε το στρατόπεδο της χειραφέτησης ενάντια στο στρατόπεδο της υποταγής. Ο μαρξισμός και το φιλοσοφικό ρεύμα του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού δεν είναι ξεκομμένα αντικείμενα – εργαλεία. Η ερμηνεία και η χρήση του ενός χωρίς το άλλο είναι μορφή χωρίς περιεχόμενο, λέξη δίχως νόημα. Αυτή η σχέση και η ενότητα είναι που ορίζει τη μαρξιστική ανάλυση χρήσιμη στο σήμερα.
Είναι καιρός να ανοίξει η κουβέντα γύρω από την επαρκή απάντηση στο σήμερα στο πεδίο της επιστήμης. Ένα πεδίο που αρκετά έχει αφεθεί στον αντίπαλο να ηγεμονεύει, και να κουκουλώνει τις τεράστιες αντιφάσεις του. Είναι καιρός για μία σύγχρονη μαρξιστική – εργατική απάντηση στο σήμερα, κομουνιστικής προοπτικής. Εξάλλου, ο δρόμος, το μέσο και ο σκοπός, είναι η πραγματική αρχή της ανθρώπινης ιστορίας, ο κομουνισμός.
Χρήσιμα Βιβλία:
- Τετράδια Μαρξισμού, Τεύχος 6ο Αφιέρωμα στη “Βιολογία, Βιοτεχνολογία, Βιοπληροφορική”, εκδ ΚΨΜ
- Φρ.Ένγκελς, Η διαλεκτική της φύσης, εκδ. Σύγχρονη εποχή
- Ε.Μπιτσάκης, Η Ύλη και το Πνεύμα, εκδ. Αγρα
Ο Μαρξ για την Ιστορία
Ο ιστορικός υλισμός ή αλλιώς η υλιστική αντίληψη της ιστορίας αποτελεί το “δώρο” του Μαρξ στην επιστήμη της ιστορίας δηλαδή στην επιστήμη της κατανόησης της συνολικής κοινωνικής εξέλιξης της ανθρωπότητας. Για τον Μαρξ η ιστορία καθορίζεται κατά βάση από τις υλικές συνθήκες που επικρατούν από το πώς οι άνθρωποι συλλογικά εργάζονται πάνω στη φύση για να εξασφαλίσουν τα μέσα συντήρησής τους και τις υλικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων δηλαδή το πλέγμα των σχέσεων που αναπτύσσουν μεταξύ τους προκειμένου να καλύψουν τις βασικές υλικές τους ανάγκες.
Η βασική διαφοροποίηση του ανθρώπου από τα ζώα είναι κατά τον Μαρξ, η παραγωγή από τον ίδιο των μέσων συντήρησής του και όχι η τυχαία ή ενστικτώδης αναζήτησή τους στη φύση. Έτσι, σύμφωνα με τις υπάρχουσες υλικές συνθήκες παραγωγής και συνακόλουθα τις σχέσεις παραγωγής ο Μαρξ χώρισε την ανθρώπινη ιστορία σε στάδια. Το έργο του επικεντρώθηκε στην ανάλυση του τρέχοντος ιστορικού σταδίου δηλαδή αυτό της επικράτησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής που έχει ως βάση την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής.
“Οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τους την ιστορία, τη δημιουργούν όμως όχι όπως τους αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν. Η παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σαν βραχνάς στο μυαλό των ζωντανών”
Ο Μαρξ συγκρούστηκε με τις έως τότε επικρατούσες ιδέες που έβλεπαν την ιστορική εξέλιξη ως αποτέλεσμα της δύναμης των ιδεών ή των εννοιών. Συγκρούστηκε επίσης με την αντίληψη ότι αναλλοίωτοι νόμοι διέπουν την ανθρώπινη ιστορία. Ανέδειξε ότι πυρήνας της ιστορικής εξέλιξης είναι ο τρόπος που οι άνθρωποι οργανωμένοι σε φυλές, έθνη και τάξεις εκμεταλλεύονται τους φυσικούς πόρους (και τους άλλους ανθρώπους στις ταξικές κοινωνίες) κι αναπτύσσουν τις παραγωγικές δυνάμεις προκειμένου να ικανοποιήσουν τις υλικές τους ανάγκες. Έτσι, λοιπόν, αντικρούοντας την ιδεαλιστική ανάγνωση της ανθρώπινης ιστορίας υποστήριξε ότι: “Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το Είναι τους, μα αντίθετα, το κοινωνικό Είναι που καθορίζει τη συνείδησή τους”. Ο Μαρξ αντιμετώπισε την ανθρώπινη κοινωνία ως έναν ζωντανό οργανισμό που αναπτύσσεται με βάση την αλληλεπίδραση των εσωτερικών του οικονομικών και πνευματικών σχέσεων. Καθοριστικοί παράγοντες για την ιστορική εξέλιξη, κατά τον Μαρξ, είναι η οικονομία κι η εργασία των ανθρώπων. Παρά, λοιπόν, τις μεταμορφώσεις των εκμεταλλευτών και των εκμεταλλευόμενων στην πορεία της ιστορίας (αφέντης-γαιοκτήμονας-αριστοκράτης-επιχειρηματίας και δούλος-δουλοπάροικος-προλετάριος) αυτό που παραμένει ως κεντρικό στοιχείο όπως αναφέρεται στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο είναι ότι: “Η ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ιστορία της πάλης των τάξεων”.
“Μέχρι τώρα η ιστορία όλης της κοινωνίας είναι ιστορία ταξικών αγώνων. Ελεύθερος και δούλος, πατρίκιος και πληβείος, βαρόνος και δουλοπάροικος, μάστορας και κάλφας, με δύο λόγια καταπιεστής και καταπιεζόμενος, βρίσκονταν σε συνεχή αντίθεση μεταξύ τους, σ’ έναν αδιάκοπο πόλεμο, άλλοτε κρυφό, άλλοτε φανερό, που κάθε φορά τέλειωνε ή με τον επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την κοινή καταστροφή των αντιμαχόμενων τάξεων.”
Αυτή η διαπίστωση αποτελεί τεράστια προσφορά στην επιστήμη της ιστορίας καθώς κατευθύνει την ιστορική έρευνα και σκέψη στην αναζήτηση των υλικών συνθηκών και αιτιών που βρίσκονται πίσω από τα ιστορικά γεγονότα. Έτσι, για παράδειγμα, μια μαρξιστική ιστορική διερεύνηση των αιτιών ενός πολέμου θα σταθεί, κατά βάση, στην αναζήτηση των υλικών ανταγωνισμών και επιδιώξεων των κρατών και των αστικών τάξεων που κυριαρχούν σ’ αυτά και όχι στις ιδέες των πολιτικών ή τα χαρακτηριστικά ενός έθνους ή μιας θρησκείας.
“Μια από τις σπουδαιότερες ιδιοτυπίες της ανάπτυξης της κοινωνίας, σε διάκριση από την φύση, είναι το γεγονός ότι στην ιστορία της κοινωνίας δρουν άνθρωποι προικισμένοι με συνείδηση, με θέληση, που βάζουν μπροστά τους σκοπούς, ενώ στη φύση δρουν μονάχα τυφλές, ασυνείδητες δυνάμεις”
Βάζοντας τους ανθρώπους και τη συλλογική τους δράση στο κέντρο της ιστορίας, ο Μαρξ ταυτόχρονα αποδόμησε ιδέες που έβλεπαν την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας ως μία ανεμπόδιστη διαδικασία που υπάκουε σε αφηρημένες αναγκαιότητες και νόμους. Η συνειδητή δράση των ανθρώπων ως μονάδων και ως συλλογικών εκφραστών υλικών συμφερόντων αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο οπισθοδρομήσεων, εκτροπών και παρεκτροπών στις διάφορες ιστορικές περιόδους. Ωστόσο, η ανάπτυξη του καπιταλισμού σύμφωνα με τη σκέψη του Μαρξ αφ’ ενός οδηγεί το κεφαλαιοκρατικό σύστημα σε ανεπίλυτες, συνεχείς αντιφάσεις, αφ’ ετέρου δημιουργεί την υλική βάση ξεπεράσματός του και εγκαθίδρυσης του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής και των σοσιαλιστικών κοινωνικών σχέσεων με ορίζοντα την κομμουνιστική κοινωνία δηλαδή το τέλος της “προϊστορίας” του ανθρωπίνου είδους, το τέλος της υποταγής του ανθρώπου στην καταναγκαστική εργασία και τις εκμεταλλευτικές σχέσεις εργασίας, την απελευθέρωση και τον εξανθρωπισμό του.
Ο Μαρξ παρουσιάζει και τεκμηριώνει αυτή τη δυνατότητα εξέλιξης για την ανθρωπότητα, όχι ως κάποια θεία νομοτέλεια προς έναν έτοιμο παράδεισο αλλά ως αποτέλεσμα του συνειδητού και συλλογικού μόχθου, κόπου και αγώνα των εκμεταλλευόμενων ανθρώπων επί της γης για την εξασφάλιση των υλικών τους συμφερόντων.
Αναπτύσσοντας τη σκέψη του Μαρξ, ο Ένγκελς θα κωδικοποιήσει τη μαρξιστική ιστορική σκέψη ως εξής:“Η υλιστική αντίληψη της Ιστορίας ξεκινά από τη θέση ότι η παραγωγή, και μαζί με την παραγωγή η ανταλλαγή των προϊόντων της, αποτελεί τη βάση κάθε κοινωνικού καθεστώτος, ότι σε κάθε ιστορικά γεννημένη κοινωνία η διανομή των προϊόντων, και μαζί της η κοινωνική διάρθρωση σε τάξεις ή κάστες, ρυθμίζεται σύμφωνα με το τι και πώς παράγεται και πώς ανταλλάσσονται τα προϊόντα της παραγωγής. Ετσι oι τελικές αιτίες όλων των κοινωνικών αλλαγών και πολιτικών ανατροπών πρέπει ν’ αναζητηθούν όχι στα κεφάλια των ανθρώπων, όχι στην αυξανόμενη κατανόηση της αιώνιας αλήθειας και δικαιοσύνης, παρά στις αλλαγές του τρόπου παραγωγής και ανταλλαγής. Πρέπει ν’ αναζητηθούν όχι στη φιλοσοφία, αλλά στην οικονομία της αντίστοιχης εποχής…”
Σήμερα ζούμε σε μια εποχή τεράστιων αλλαγών στη σφαίρα της παραγωγής και της ανταλλαγής. Η αναντιστοιχία ανάμεσα στις δυνατότητες περάσματος της ανθρωπότητας σε μια εποχή συλλογικής ευημερίας (εποχή σοσιαλισμού/κομμουνισμού) και της πραγματικότητας που βιώνει ο άνθρωπος σε παγκόσμιο επίπεδο είναι πασιφανής. Γι’ αυτό κράτη, κυβερνήσεις κι η συστημική διανόηση εξαπολύουν μια πρωτοφανή ιδεολογική προπαγάνδα με στόχο να αποκρύψουν από την πλειοψηφία των εργαζομένων την υλική βάση αυτών των αντιφάσεων αλλά και τις δυνατότητες υπέρβασής τους. Κομμάτι αυτής της ιδεολογικής προπαγάνδας αποτελεί κι η επιχείρηση δημιουργίας αντιδραστικής συλλογικής ιστορικής συνείδησης και μνήμης.
Ο ιστορικός υλισμός ως λογική και μέθοδος αποτελεί το δικό μας εργαλείο για να αξιοποιηθεί η εμπειρία των ταξικών αγώνων του παρελθόντος και να αναδειχθούν οι πραγματικές αιτίες των σύγχρονων προβλημάτων καθώς κι οι υλικές δυνατότητες ξεπεράσματος της εποχής της καπιταλιστικής βαρβαρότητας.
Χρήσιμα Βιβλία:
- Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, Καρλ Μαρξ
- Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία, Καρλ Μαρξ
- Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού, Μάρτα Χάρνεκερ
- Τι είναι ιστορία;, E.H. Carr
- Ιστορικός υλισμός, Αντόνιο Γκράμσι
Ο Μαρξ ως Πρόδρομος της Οικολογικής Σκέψης
Στον σύγχρονο κόσμο η αποδεδειγμένα προβληματική σχέση του ανθρώπου με την φύση έχει γεννήσει μια τεράστια συζήτηση γύρω από την οικολογία και το οικολογικό κίνημα. Σε αυτήν την συζήτηση, οι μαρξιστές διατείνονται ότι ο καπιταλισμός φταίει [πάλι], αναφέρονται στον Μαρξ και τον Ένγκελς και προτείνουν την ανατροπή του για την κομμουνιστική απελευθέρωση. Το ερώτημα που προκύπτει βέβαια είναι απλό: μα πως γίνεται ένας θεωρητικός που γεννήθηκε 200 χρόνια πριν να έχει σχέση με το οικολογικό πρόβλημα που προέκυψε, να ίσα ίσα τις τελευταίες δεκαετίες; Ενώ, όμως, το πρόβλημα έχει οξυνθεί ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, είναι ιδιαίτερα εμφανές από την εποχή της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης και απασχολούσε τον άνθρωπο από τότε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Για παράδειγμα, η έρευνα για την ηλιακή ενέργεια είχε ξεκινήσει ήδη από την εποχή του Μαρξ, από φόβο στην εξάρτηση ως προς τον άνθρακα.
Η σκέψη της εποχής του 19ου αιώνα, θεωρούσε πως οι επιστήμη και η τεχνολογία μπορούν να βοηθήσουν τον άνθρωπο να κυριαρχήσει στη φύση, και να απολαύσει αυτήν την κυριαρχία, κάτι το οποίο ακόμα και σήμερα αποτελεί ισχυρή αντίληψη. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς στο κομμουνιστικό μανιφέστο εξυμνούν την ανάπτυξης των δυνάμεων στον καπιταλισμό. Με βάση αυτό, και άλλα κομμάτια, γίνεται κριτική (π.χ. Μπούχτσιν) πως ο Μαρξ ενσωματώνεται στα πλαίσια αυτής της αντίληψης και έχει αντι-οικολογική σκέψη.
Στον τρίτο τόμου του Κεφαλαίου, γράφει: «Όπως ο πρωτόγονος άνθρωπος οφείλει να παλεύει με τη φύση για να ικανοποιεί τις ανάγκες του, για να συντηρεί και να αναπαράγει τη ζωή του, το ίδιο οφείλει να κάνει και ο πολιτισμένος άνθρωπος, και οφείλει να το κάνει αυτό σε όλες τις κοινωνικές μορφές και στις συνθήκες οποιουδήποτε τρόπου παραγωγής. Με την ανάπτυξή του διευρύνεται το βασίλειο αυτό της φυσικής αναγκαιότητας, γιατί μεγαλώνουν οι ανάγκες του. Ταυτόχρονα όμως διευρύνονται οι παραγωγικές δυνάμεις που ικανοποιούν τις ανάγκες αυτές».
Ενδεχομένως, το παραπάνω κομμάτι, να φαίνεται να υποστηρίζει πως ο άνθρωπος παλεύει με την φύση για να επιβιώνει, το κάνει πάντα, και είναι απαραίτητη η κυριαρχία μας σε αυτήν για να επιβιώσουμε. Όμως η σκέψη του Μαρξ, δεν είναι ακριβώς αυτή. Το 1844, ο Μαρξ γράφει: «Η φύση, δηλαδή η φύση που δεν είναι ανθρώπινο σώμα, είναι το ανόργανο σώμα του ανθρώπου ο άνθρωπος ζει στη φύση σημαίνει: η φύση είναι το σώμα του, με το οποίο οφείλει να διατηρεί μια σταθερή διαδικασία για να μην πεθάνει. Η άποψη ότι η φυσική και πνευματική ζωή του ανθρώπου είναι αναπόσπαστα δεμένη με την φύση δεν σημαίνει τίποτα άλλο από το ότι η φύση είναι αναπόσπαστα δεμένη με τον εαυτό της, επειδή ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης». Εδώ, ο Μαρξ είναι ξεκάθαρος δεν υπάρχει έξω από αυτήν και ούτε μπορεί να υπάρξει.
Βασικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου είναι η εργασία, η οποία για τον Μαρξ σημαίνει η μετάπλαση της ίδιας της φύσης γύρω του. Ενώ προφανώς και τα ζώα παράγουν, το κάνουν για την άμεση ανάγκη τους, ο άνθρωπος το κάνει συνειδητά και ελεύθερα. «Το ζώο αναπαράγεται, ενώ ο άνθρωπος αναπαράγει ολόκληρη τη φύση».
Η παραπάνω διαλεκτική σχέση ανθρώπου και φύσης, είναι λίγο δύσκολη να γίνει κατανοητή καθώς ταυτόχρονα ο άνθρωπος ταυτίζεται με την φύση, κυριαρχεί στην φύση και την αναπαράγει. Όμως τα πράγματα περιπλέκονται παραπάνω, καθώς ο άνθρωπος, ωςζώο κοινωνικό, δεν υπάρχει σε κάποια σταθερή αφηρημένη μορφή, αλλά ιστορικά εξελίσσεται και αλλάζει.
Σε κοινωνικούς σχηματισμούς όπως οι ινδιάνικες κοινωνίες, ο άνθρωπος έχει κοινή ιδιοκτησία (ή μη ιδιοκτησία) στη φύση, την μοιράζονται με την υπόλοιπη φύση. Ο άνθρωπος είναι φύση, κυριαρχεί σε αυτή και την αναπαράγει.
Στις σύγχρονες κεφαλαιοκρατικές κοινωνίες, όμως, ο άνθρωπος έχει ατομική ιδιοκτησία στη φύση. Η εργασία, υποτάσσεται στο κεφάλαιο και δεν γίνεται ελεύθερα. Οι άνθρωποι ανταγωνίζονται στην κούρσα της συσσώρευσης πλούτου και η φύση γίνεται εργαλείο σε αυτό. Ο άνθρωπος υπερπαράγει, σπαταλά τους πόρους, καταστρέφεται και καταστρέφει την φύση διπλά.«Κάθε πρόοδος στην κεφαλαιοκρατική γεωργία», γράφειοΜαρξ, «είναι πρόοδος όχι μόνο στην τέχνη της εκ μετάλλευσης του παραγωγού, αλλά και στην τέχνη απογύμνωσης του εδάφους. Κάθε πρόοδος στην τέχνη της αύξησης της πρόσκαιρης γονιμότητας είναι πρόοδος προς την καταστροφή των μόνιμων πηγών της γονιμότητας […]. Έτσι, η κεφαλαιοκρατική παραγωγή δεν αναπτύσσει την τεχνική παρά μόνο με την ταυτόχρονη εξάντληση των δύο πηγών, απ’ όπου προέρχεται κάθε πλούτος: της γης και του εργάτη».
Για να κλείσουμε, γυρίζοντας στο ζήτημα της κυριαρχίας, όπως είχε πει ο Ένγκελς «Τα γεγονότα μας υπενθυμίζουν σε κάθε βήμα ότι δεν κυριαρχούμε διόλου πάνω στη φύση όπως ένα κατακτητής σε ένα ξένο λαό, όπως κάποιος που θα βρίσκονταν έξω από τη φύση, αλλά ότι της ανήκουμε με τη σάρκα, το αίμα και τον εγκέφαλό μας, ότι βρισκόμαστε μέσα της και ότι όλη η κυριαρχία μας πάνω σ’ αυτή στηρίζεται στο πλεονέκτημα που έχουμε σε σχέση με τα άλλα όντα, να γνωρίζουμε τους νόμους της και να μπορούμε να τους εκμεταλλευόμαστε ορθά».
Χρήσιμα Βιβλία:
- Η φύση στην διαλεκτική φιλοσοφία, Ευτύχης Μπιτσάκης
- Ανθρώπινη φύση, Ευτύχης Μπιτσάκης
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς για το «Γυναικείο Ζήτημα», Πρώτες Αναφορές
«η θέση της θεάς στη μυθολογία μας δείχνει μια προηγούμενη περίοδο, όπου οι γυναίκες είχαν ακόμα μια πιο ελεύθερη, πιο σεβαστή θέση, στην ηρωική εποχή βρίσκουμε κιόλας τη γυναίκα ταπεινωμένη από την κυριαρχία του άντρα και από το συναγωνισμό που της κάνουν οι σκλάβες».
Ο Μαρξ αναγνώσκει τη γυναικεία καταπίεση στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, στη μυθολογία και τις αναφορές των κλασικών έργων της αρχαίας Ελλάδας. Η γυναίκα εμφανίζεται ως τρόπαιο, λόγος για πόλεμο, υπόδουλη του πατέρα, του αδερφού ή του συζύγου της. Το γυναικείο φύλο ήδη παρουσιάζεται με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ομορφιάς, μητρότητας, οικιακής εργασίας και ανατροφής των παιδιών, ανταγωνισμού με άλλες γυναίκες για έναν άντρα.
«Η ανατροπή της μητριαρχίας ήταν η κοσμοϊστορική ήττα του γυναικείου φύλου. Ο άντρας πήρε το πηδάλιο και στο σπίτι, η γυναίκα ταπεινώθηκε, υποδουλώθηκε, έγινε σκλάβα των ορέξεων του και απλό εργαλείο για την παραγωγή παιδιών. Την ταπεινωμένη αυτή θέση της γυναίκας, όπως προβάλλει ανοιχτά ιδίως στους Έλληνες της ηρωικής και ακόμα περισσότερο της κλασικής εποχής, σιγά σιγά την ωραιοποίησαν υποκριτικά και ακόμα πού και πού της έδωσαν πιο απαλή μορφή, καθόλου όμως δεν την κατάργησαν.»
Ο Ένγκελς διατυπώνει τη μετάβαση από τη μητριαρχία στην πατριαρχία και τις επιπτώσεις που είχε για τη θέση της γυναίκας. Στην αρχαιοελληνική μυθολογία και ιστορία τείνει να ωραιοποιείται ο ρόλος αυτός της γυναίκας, ακόμα κι όταν η ίδια τον απεκδύεται όπως η Αντιγόνη, προκειμένου να αποδώσει δικαιοσύνη.
«Ίση αμοιβή και για τα δυο φύλα, για ίση δουλειά, ωσότου καταργηθεί γενικά η μισθοδοσία, απαιτούν, απ’ ό,τι ξέρω, όλοι οι σοσιαλιστές. Το ότι η εργαζόμενη γυναίκα έχει ανάγκη, λόγω των ειδικών φυσιολογικών λειτουργιών της, από ιδιαίτερη υποστήριξη στον αγώνα ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση, είναι για μένα ολοκάθαρο. […] Η πραγματική ισοτιμία της γυναίκας και του άντρα μπορεί, κατά τη γνώμη μου, να επιτευχθεί μόνον όταν καταργηθεί η κεφαλαιοκρατική εκμετάλλευση των γυναικών και των αντρών, ενώ η διαχείριση του νοικοκυριού, που σήμερα αποτελεί ατομική απασχόληση, θα μετατραπεί σε τομέα της κοινωνικής παραγωγής.»
Επικρίνοντας την υποκριτική ισοτιμία του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής που θέλει τις γυναίκες να εκμεταλλεύονται διπλά πουλώντας την εργασία τους στους καπιταλιστές και κάνοντας αμισθί οικιακή εργασία, ο Ένγκελς βλέπει ως μοναδικό δρόμο απελευθέρωσης, την ανατροπή της εκμετάλλευσης από το κεφάλαιο με κριτήριο τη μετατροπή της οικιακής εργασίας σε τομέα της παραγωγής μέσα στην κοινότητα.
«Η σύγχρονη οικογένεια περιέχει σαν σπέρμα όχι μονάχα τη δουλεία (serνitus), αλλά και τη δουλοπαροικία, αφού από την αρχή σχετίζεται με δουλειές της γεωργίας. Περιέχει σε μικρογραφία όλες τις αντιθέσεις που αργότερα αναπτύσσονται πλατιά στην κοινωνία και στο κράτος της.»
Ο Μαρξ καταδεικνύει ότι η μορφή της οικογένειας των αγροτικών κοινωνιών ακόμα είναι το πρόπλασμα της κοινωνικής δομής των βιομηχανικών κοινωνιών. Αναγνωρίζει ότι οι αντιθέσεις που αναπτύσσονται εντός της αναφορικά με τις υποχρεώσεις των μελών της είναι οι ίδιες με αυτές που αναπτύσσονται στην κοινωνία.
«ο πρώτος καταμερισμός της εργασίας είναι ο καταμερισμός ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα για την παραγωγή παιδιών» Μαρξ
«Η πρώτη ταξική αντίθεση που εμφανίζεται στην ιστορία συμπίπτει με την ανάπτυξη του ανταγωνισμού του άντρα και της γυναίκας στη μονογαμία, και η πρώτη ταξική καταπίεση με την καταπίεση του γυναικείου φύλου από το αντρικό.» Ένγκελς
Ο Μαρξ κι ο Ένγκελς απαντούν στο αν η πατριαρχία προϋπάρχει του καπιταλισμού, με βάση τη θέση τους ότι πάντα οι κοινωνίες χωρίζονταν σε καταπιεστές και καταπιεζόμενους, ακόμα και οι προβιομηχανικές. Η υποδεέστερη θέση της γυναίκας από τον άντρα, είτε είναι σύζυγος, είτε πατέρας είτε κατέχει κάποιας μορφής κοινοτική εξουσία πάνω της γίνεται με βάση το φύλο. Οι διακρίσεις των ανθρώπων με βάση το φύλο, ο σεξισμός, και η διπλή εκμετάλλευση της γυναίκας και του γυναικείου σώματος μετασχηματίζονται στη μορφή που παίρνουν στις ανθρώπινες κοινωνίες και άρα και στο σύγχρονο καπιταλισμό, κληρονομώντας ταυτόχρονα στοιχεία από τις προηγούμενες γενιές.
«Η κοινωνική πρόοδος μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια, σύμφωνα με την κοινωνική θέση του ωραίου φύλου (μαζί και των άσχημων γυναικών)»
Ο Μαρξ ειρωνεύεται την άποψη που θέλει τη γυναίκα «ωραίο φύλο», να ανταποκρίνεται δηλαδή στα εκάστοτε πρότυπα ομορφιάς ως αναγκαία προϋπόθεση για τη διατήρηση της θέσης της. Η θέση όλων των γυναικών, ανεξαρτήτως των ατομικών χαρακτηριστικών τους, είναι για τον Μαρξ δείκτης της κοινωνικής προόδου κάθε κοινωνικού σχηματισμού.
“Η αστική τάξη έσκισε το συγκινητικό – συναισθηματικό πέπλο που σκέπαζε την οικογενειακή σχέση και την ανήγαγε σε μια καθαρή χρηματική σχέση”
“Που βασίζεται η παρούσα, η αστική οικογένεια; Στο κεφάλαιο, στον ιδιωτικό πορισμό. Πλήρως ανεπτυγμένη υπάρχει μόνο για την αστική τάξη· αλλά βρίσκει τη συμπλήρωσή της στην αναγκαστική έλλειψη οικογένειας των προλεταρίων και στη δημόσια πορνεία. Η οικογένεια του αστού εκπίπτει, φυσικά, με την πτώση αυτής της συμπλήρωσής της, και οι δυο τους εξαφανίζονται με την εξαφάνιση του κεφαλαίου.”
Στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο ο Μαρξ αναδεικνύει πως ο καπιταλισμός αντιμετωπίζει ακόμα και την οικογένεια ως μια χρηματική σχέση. Δεν τον ενδιαφέρει να την παρουσιάζει μέσα από μια σειρά συναισθηματικά ιδεολογήματα, τα οποία θα κρύβουν την εκμεταλλευτική και καταπιεστική φύση του συστήματος. Μοναδική απελευθέρωση για τους προλετάριους άντρες και γυναίκες, ακόμα και σε αυτό το επίπεδο είναι η ανατροπή του καπιταλισμού.
Χρήσιμα Βιβλία:
- Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, Φρίντριχ Ένγκλες
- Οι σχέσεις των δύο φύλων και ο μαρξισμός, Αλεξάνδρα Κολοντάι
- Το γυναικείο ζήτημα – από την πρωτόγονη κοινωνία στη σύγχρονη εποχή, Αλεξάνδρα Κολοντάι
